كشف الغمة في معرفة الأئمة(ع)

این کتاب در فضائل و مناقب و تواریخ ائمه علیهم السلام است.

این کتاب به قلم ابو الحسن على بن عيسى بن ابى الفتح اِربلى (حدود ۶۹۲ق) در فضائل و مناقب و تواریخ ائمه علیهم السلام است. از ویژگی‌های آن نقل غالب از کتب غیر شیعه است، از جمله نقل تمام دو رساله جاحظ در اوایل کتاب است.

اربلی در سال ۶۸۲ نوشتن این کتاب را تمام کرده است؛ تاریخ فراغت از تألیف جزء اول کتاب سال ۶۷۸هجری است. کشف الغمه بیانگر نگاه اعتدالی اربلی به تاریخ شیعه است. این کتاب نزد علما از اهمیت بالایی برخوردار است، شيخ جمال الدين احمد بن طاووس درباره كشف الغمه اشعاری سروده است که ابیات زیر از آن جمله است:

ألا قل لجامع هذا الكتاب

يمينا لقد نلت أقصى المراد

و أظهرت من فضل آل الرسول

بتأليفه ما يسوء الأعادي

مؤلف در مقدمه‌اش بر کتاب به وصف ائمه اطهار پرداخته و آنان را « راهنمايان مسلك شريعت، و پيشوايان منهج ملت» معرفی می‌کند و مذهب ايشان را نردبانی می داند «كه اهل اسلام از براى نيل مطالب بر آن عروج نمايند»، و دوستی ایشان را شفای قلب هر کسی بیان می‌کند.

سپس تصریح می‌کند که زمانی که اهل خلاف در اخفای محبت وموالات ائمه می‌کوشیدند من بدان آشکارا تصریح کردم؛ «چه ايشان - صلى اللَّه عليهم - وسيلۀ نجات و ذخيره باقي روز معادند، سلامتى من از آفات به حذاقت ايشان است... پس هر كه فرمان برد ايشان را فرمان الهى را گردن نهاده، و هر كه نافرمانى كرد ايشان را به وادى عناد و محاربه حق افتاده» است. پس از بیان ویژگی‌ها و اوصاف چندی از ائمه درباره نگارش کتاب کشف الغمه می گوید که دائم با خویشتن گفت و شنید می کردم که مختصری در فضائل و اخبار ایشان به نگارش در آورم و شمه‌ای از آثار كمال و صفات ايشان را بیان کنم اما موانع و «عوادى ايام راه نمى‏نمود به اين غرض على الدوام. و دهر به تأخير مى‏انداخت اين امر را مثل تأخير غريم و حوادث روزگار نمى‏خفت بى‏خوف و بيم تا نسيم توفيق وزيدن گرفت، و صبح تقدير دميدن پذيرفت، به الهام الهى اين را از قوت بفعل آوردم، و در اجمال و تفصيل آن فكر خود را كار فرمودم، و امر خود را بر ختم امور متفرقه جمع نمودم، و درخواستم از حق تعالى كه محكم سازد پشت و ازر مرا، و فرود آرد و بريزاند گناه وزر مرا...، پس به اجابت مقرون ساخت دعاى مرا و در حيز قبول آورد... و سهل و آسان كرد بر من آن مرام را».

درباره شیوۀ نگارش خود گوید که «و التزام نمودم در غالب نقل از كتب جمهور؛ زيرا كه آن ادعى است به تلقى قبول و موافق رأى جميع هر گاه كه رجوع كنند به اصول، و از جهت آنكه حجت است وقتى كه خصم برخيزد به تشييد آن، و فضيلت است آنگاه كه مخالفت قيام نمايد به اثبات و تقييد آن...».

«و نقل كرده‏ام از كتب اصحاب خود چيزى را كه تعرض نكرده‏اند به آن جمهور ذكر آن را، پس به درستى كه أحوال پيغمبر (ص) مسأله اجماع است و من ذكر كرده‏ام شمه‌ای از حالات و صفات آن حضرت از جهت تيمن و تبرك كه نظر بر ديباچه اين كتاب و تزئين فهرست اين خطاب به بعضى از احوال او باشد صلى اللَّه عليه و آله».

مصنف ابتدا به احوالات پيامبر( ص) و زندگى‏نامه آن حضرت اشاره، وسپس معصومين دیگر را به ترتيب ذكر کرده است. در ضمن اشاره‏اى هم به حضرت خديجه( س) دارد.

وى درباره پيامبر و هر يك از ائمه، ابتدا نام و ولادت آنها را ذكر كرده، بعد زندگى‏نامه آنان را به تفصيل نقل مى‏كند، پس از آن فضائل و معجزات و افتخارات آنان را بيان كرده و ذريه و اولاد و نسب آنها را مى‏آورد.

وصایای ائمه و جريان شهادتشان، نیز مباحثی در تسمیه امام زمان به اسم خاص خودش از مطالب این کتاب هستند.

اربلی در کشف الغمه از کتب بسیار نقل کرده که اربعون حدیثا از ابو الفوارس محمد بن مسلم؛ قصیده تائیه دعبل؛ کتاب تاریخ الائمه ابو محمد عبد الله بن احمد بن خشاب نحوی که از آن به موالید اهل البیت تعبیر شده؛ رسالة فی اربعین حدیثا فی امر المهدی از ابو نعیم احمد بن عبد الله اصفهانی؛ الرضویات (صحیفه امام رضا) و رساله های ابوعثمان بن عمر جاحظ از آن جمله هستند.

ترجمه ها

مناقب از على بن حسين زواره‏اى (قرن دهم)، تصحیح ابراهیم میانجی با مقدمه علامه شعرانی، انتشارات کتابچی، ۱۳۸۱ق، قم؛
« محراب القلوب» از على بن فيض إربلى؛
ترجمه‏اى از حسن بن حسين بيهقى سبزواری؛
اكسیر التواریخ و سیر الٲئمة از میرزا محمد ملک الکتاب شیرازی صاحب کشف الصناعه، ۱۳۰۸ق (چاپ سنگی)؛

حاشیه بر کشف الغمه

كفعمى (د ۹۰۵ق)، صاحب مصباح، بر اين كتاب تعليقاتى دارد.

چاپهای کشف الغمه

تصحيح محمدباقربن محمدابراهيم خوانسارى، ناشر كربلائي محمد حسين تهرانى، ۱۲۹۴ق، تهران؛
تصحیح هاشم رسولی محلاتی، انتشارات بنی هاشمی در دو جلد، ۱۳۸۱ ق، تبریز؛
انتشارات دارالأضواء با مقدمه جعفر سبحانی در سه جلد، چ دوم ۱۴۰۵ق / ۱۹۸۵م، بیروت؛
تحقیق علی آل کوثر و علی فاضلی، مجمع العالمي لاهل البيت عليهم السلام، ۱۴۲۶ ق، قم.

تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی