[ سرشت انسانها ]
وَ قَالَ : إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا كَانَ خَلَقَهُ اللّه ُ فِى الأْصْلِ أصْلِ الْخِلْقَةِ مُؤْمِناً لَمْ يَمُتْ حَتّى يُكَرِّهَ اللّه ُ تَعَالَى إلَيْهِ الشَّرَّ وَ يُبَاعِدَهُ عِنْهُ ، وَ مَنْ كَرَّهَ اللّه ُ إلَيْهِ الشَّرَّ وَ بَاعَدَهُ عَنْهُ عَافَاهُ مِنَ الْكِبْرِ أنْ يَدْخُلَهُ وَ الْجَبْرِيَّةِ ، فَلانَت عَرِيكَتُهُ ، وَ حَسُنَ خُلُقُهُ ، وَ طَلُقَ وَجْهُهُ ، وَ صَارَ عَلَيْهِ وَقَارُ الإِسْلاَمِ وَ سَكِينَتُةُ وَ تَخَشُّعُهُ ، وَ وَرِعَ عَنْ مَحَارِمِ اللّه ِ ، وَ اجْتَنَبَ مَسَاخِطَهُ ، وَ رَزَقَهُ اللّه ُ مَوَدَّةَ النَّاسِ وَ مُجَامَلَتَهُمْ وَ تَرْكَ مُقَاطَعَةِ النَّاسِ وَ الْخُصُومَاتِ ، وَ لَمْ يَكُنْ مِنْهَا وَ لا مِنْ أهْلِهَا فِى شَىْ ءٍ .
وَ إنَّ الْعَبْدَ إنْ كَانَ اللّه ُ خَلَقَهُ فِى الأْصْلِ (أصْلِ الْخَلْقِ) كافِراً لَمْ يَمُتْ حَتّى يُحَبِّبَ إلَيْهِ الشَّرَّ وَ يُقِرِّبَهُ مِنْهُ ، فَإذَا أحَبَّ إلَيْهِ الشَّرَّ وَ قَرَّبَهُ مِنْهُ ابْتُلِىَ بِالْكُفْرِ وَ الْجَبْرِيَّةِ ، فَقَسَا قَلْبُهُ ، وَ سَاءَ خُلُقُهُ وَ غَلُظَ وَجْهُهُ ، وَ ظَهَرَ فُحْشُهُ ، وَ قَلَّ حَيَاؤُهُ ، وَ كَشَفَ اللّه ُ سَتْرَهُ ، وَ رَكِبَ الْمَحَارِمَ فَلَمْ يَنْزِعْ عَنْهَا ، وَ رَكِبَ مَعَاصِىَ اللّه ِ ، وَ أَبْعَضَ طَاعَتَهُ وَ أَهْلَهَا ، فَبُعْدٌ مَا بَيْنَ حَالِ الْمُؤمِنِ وَ حَالِ الْكَافِرِ . سَلُوا اللّه َ العَافِيَةَ وَ اطْلُبُوهَا إِلَيْهِ ، وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إلّا بِاللّه ِ .
و فرمود : به درستى كه بنده را هر گاه خداى تعالى ، در اصل آفرينش ، مؤمن آفريده باشد (يعنى در علم اَزَلى چنين مُثبت شده باشد كه آن بنده ، بعد از تكليف ، از روى قدرت و اختيار ايمان خواهد آورد و از زمره مؤمنان خواهد بود) ، نمى ميرد تا وقتى كه خداى تعالى ، شر و بدى را مكروه طبع او سازد و او را از شر ، دور سازد به توفيق و تفضّل الهى كه آن بنده به اعمال صالحه و نيّت خير ، خود را در معرض آن در آورده . و كسى كه خداى تعالى ، شر را مكروه او مى سازد و از آن دور مى گردانَد ، عافيت مى دهد ، او را از آن كه آفتِ تكبّر و تجبُّر در او راه يابد و نفس او هموار و نرم مى شود و اخلاقش خوب مى شود و گشاده رو مى شود و وقار و سكينه و فروتنى ـ كه از توابع اسلام است ـ ، در او ظاهر مى شود و از چيزها كه خداى تعالى حرام كرده ، وَرَع مى ورزد و پاك دامن مى شود۱و از امورى كه محلّ غضب الهى مى شود ، اجتناب مى كند ، و خداى تعالى ، دوستى مردم و خوش سلوكى ايشان را روزىِ او مى گردانَد ، و منازعه و دشمنى ها و جدايى از مردم را ترك مى كند ، و مطلقا از اهل و مقاطعه نمى باشد . و به درستى كه بنده را هر گاه خداى تعالى ، در اصل آفرينش ، كافر خلقكرده باشد (يعنى علم اَزَلى۲تعلّق گرفته باشد به آن كه او كافر خواهد شد، از روى قدرت و اختيار) ، نمى ميرد تا وقتى كه دوست او سازد شر و بدى را و او را به شر ، نزديك گردانَد به آن كه به سبب افعال قبيحه كه آن بنده كرده ، سلبِ توفيق از او بكند و او را به خودش باز گذارد ، و يا به مقتضاى هواى نفس و شيطان ، مرتكب بدى شود . پس هر گاه خداى تعالى ، شر را محبوب و مرغوبِ طبع او ساخت و او را به شر نزديك گردانيد ، مبتلا مى شود به كفر و سركشى ، و دلش صاحب قساوت و سختى مى شود ، و خُلقش بد مى شود ، و رويش غليظ و سخت مى شود و درشت گويى او در جواب مردم ، ظاهر مى شود ، و حيايش كم مى شود و خداى تعالى ، پرده از روى كار او بر مى دارد تا باطن بد او ظاهر شود ، و مرتكب محرّمات الهى مى شود و ترك آنها نمى كند و معاصى الهى را ارتكاب مى نمايد ، و طاعت الهى و جمعى را كه اهل طاعت اند ، دشمن مى دارد . پس دورىِ عظيم است ميانه حال مؤمن و حال كافر از خداى تعالى . سؤال كنيد عافيت را ، و راغب و متوجّه به جناب اقدس او شده ، عافيت را از كَرَم او طلب كنيد ، و گرديدن از حال شقاوت و معصيت [ را ] . و توانايى بر طاعت و تحصيل سعادت نيست ، مگر به فضل و عون خداى ـ عزَّ و جلَّ ـ .
