مصباح المتهجد

کتابی ارزشمند در موضوع عبادات و دعا

ظاهراً برخی از شاگردان و اطرافیان شیخ طوسی از ایشان می خواهند که کتابی بنویسد و عبادات سالانه را با ادعیه مربوط به آن عبادات بدون فروعات فقهی در آن کتاب به طور اختصار بیاورد. شیخ نیز در پاسخ به تقاضای آنان مصباح المتهجد را نگاشته است.

شیخ طوسی مصباح المتهجد را با موضوع طهارت آغاز می کند و در ابتدای آن به بیان اقسام عبادات و کیفیت طهارت می پردازد. احکام آبها، وجوب ازاله نجاست، غسل میت و غسلهای مستحب از دیگر مطالب این بخش هستند.

کتاب الصلات شامل ذکر شروط نماز، نمازهای پنجگانه، اذان و اقامه و معرفی چندین نماز مستحبی است.

در ادامه این بخش نماز شب، دو رکعت قبل از نماز شب، نماز حاجت در دل شب، و آنچه که شایسته است در صورت غفلت از نماز شب انجام گیرد، آمده است.

ذکر نافله نماز صبح و تعقیبات آن از قسمتهای مفصل کتاب است.

بخش اعمال هفته دو قسمت است؛ ابتدا به بیان آنچه که در هر روز هفته انجام می شود پرداخته و سپس آنچه که به هر یک از شب و روزهای هفته تعلق دارد را نوشته است. نماز حاجت در روز پنجشنبه یکی از این موارد است.

در اعمال روز جمعه، فضیلت روز جمعه، نماز امیر المؤمنین و نماز فاطمه زهرا علیهما السلام، نماز طلب فرزند، نماز حاجت و ... بیان شده است.

در ادامه دعاهای شب و روزهای هفته، ادعیه دوازده ساعت منسوب به ائمه علیهم السلام، نماز اول ماه، نماز باران، نمازهای حاجت، نماز شکر و نماز استخاره معرفی شده است.

آنگاه شروع به درج عبادات سالانه کرده است. شیخ طوسی ماه رمضان را آغاز سال می داند و برای همین هم عبادات را از ماه رمضان شروع و تا ماه شعبان بیان کرده است.

در این بخشها مناسبتها ذکر شده و دعا و نماز متعلق به هر کدام نقل شده است.

اگر چه کتاب برای بیان و معرفی عبادات مستحبی است اما به مناسبت به برخی از عبادات واجب و فروع متعلق به آنها نیز اشاره رفته است. زکات فطره یکی از این موارد است که مقدار، محل مصرف و زمان تخریج زکات فطره بیان شده است.

تتمیم مصباح المتهجد

سيد رضى الدين على بن موسى بن طاوس در مقدمه فلاح السائل گفته است که ده کتاب مربوط به ادعیه را در تتمیم مصباح المتهجد شیخ طوسی می نویسد که فلاح السائل در اعمال شبانه روز؛ زهره الربيع در اعمال هفته؛ الدروع الواقيه در اعمال ماه‏ها و إقبال الأعمال در اعمال سال از آن جمله است.

برخی از خلاصه‏ های مصباح ‏

مصباح المتهجد صغير؛ شیخ طوسی خود کتابش را خلاصه کرده است. این کتاب را مکتبه علامه مجلسی به زودی منتشر خواهد کرد؛
قبس الإصباح في تلخيص المصباح از شيخ نظام الدين سليمان بن حسن مهرشتى؛
منهاج الصلاح في مختصر المصباح از علامه حلى؛ علامه افزون بر تلخیص مصباح بخشهایی نیز به آن افزوده است که باب اول (ماهیت دعا و آداب آن) و باب حادى‏عشر (در موضوع عقاید) از آن جمله است. دسته بندی زیبای مطالب از مزایای منهاج الصلاح است. این کتاب را مکتبه علامه مجلسی با تحقیق سید عبدالحمید میردامادی منشتر کرده است.
اختیار المصباحاز سید مجد الدین علی بن حسین بن حسان بن باقی قرشی حلی مشهور به ابن باقی از علمای قرن هفتم؛ مکتبه علامه مجلسی برای نخستین بار آن را به تحقیق مهدی دلیری گلپایگانی در سال ۱۳۹۰ش در دو جلد منتشر کرده است.
منهاج الصلاح از شیخ عبد ربه حلی؛
مختصر المصباح، تلخیص مولی حیدرعلی بن محمد حسن شیروانی خواهر زاده و داماد علامه محمدباقر مجلسی؛
مختصر المصباح، سید عبد الله شبر(د۱۲۴۲ق)؛

ترجمه‏

ترجمه از سيد على بن محمد بن اسد الله امامى اصفهانى معاصر با صاحب رياض؛
ترجمه از شيخ عباس قمى (د ۱۳۵۹ق)، این ترجمه در حاشیه مصباح چاپ شده است.

شروح‏مصباح

شرح سيد بهاء الدين على بن غياث الدين عبد الكريم؛
شرح سيد زين الدين على بن عبد الحميد حسينى نجفى. ‏

چاپ های مصباح

چاپ سنگی به سال ۱۳۳۸ق، به اهتمام حاجی عباس قلی خان (ملقب به حاج سهم الملك)؛
چاپ مرکز بحوث الحج والعمره به سال ۱۳۶۵ش در تهران؛
چاپ حسین اعلمی به سال ۱۳۷۷ش / ۱۴۱۸ق در بیروت؛
چاپ اسماعیل انصاری زنجانی با باب حادی عشر از علامه حلی؛
چاپ علی اصغر مروارید با همکاری ابوذر بیدار به سال ۱۴۱۱ق در مؤسسه فقه الشیعه. یکی از چاپهای بسیار خوب مصباح المتهجد است که برخی از ناشران از آن افست کرده اند. از مزایای این چاپ اعراب دعاها و درج فهارس سودمند در پایان کتاب است.

تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی