قلمرو جغرافیایی نهاد وكالت امامان(ع)

گستره جغرافیایی نهاد وكالت، به پراكندگی جمعیت شیعیان در نقاط متفاوت سرزمین های اسلامی، وابسته بود. مركز نهاد وكالت در بغداد مستقر بود و در نواحی عراق همچون: كوفه، مداین، واسط، بصره و نصیبین، نمایندگانی داشت. بیشترین فعّالیت وكیلان در نواحی ایران بود كه شهرهایی همچون: قم، آوه، همدان، ری، قزوین، كرمانشاه، آذربایجان، اهواز، خراسان (بیهق، سبزوار، مرو، بلخ، كابل، سمرقند و بخارا) وكیلان مستقل داشتند.

در شبه جزیره عربستان، از جمله: مدینه، مكّه و یمن نیز نهاد وكالت فعال بود. گفتنی است كه در دوره های متفاوت، از نمایندگان متفاوت این سرزمین ها یاد شده است.

گزارشی از فعالیت نهاد وكالت در سایر سرزمین های اسلامی در دست نیست كه به علّت عدم حضور شیعیان و یا شمار اندك شیعیان در آن بلاد است.

اكنون به اختصار، نمایندگان متفاوت سرزمین های شیعه نشین را در دوره های متفاوت ذكر می كنیم . شهرهای مدینه و مكّه به سبب آن كه از دوره آغازین وكالت، مركز فعالیت وكیلان بوده اند، مقدّم شده و سپس به مناطق مختلف عراق و آن گاه به مناطق ایران پرداخته ایم .

ترتیب ذكر وكیلان نیز بر حسب تاریخ مندی زمان وكالت آنهاست :

1. مدینه

مفضل بن عمر در دوره امام صادق(ع) ؛[۱]

معلی بن خنیس، در دوره امام صادق(ع) ؛[۲]

نصر بن قاموس، در دوره امام صادق(ع) ؛[۳]

عبد الرحمان بن حجّاج، در دوره امام صادق(ع) تا امام جواد(ع) ؛[۴]

هشام ابن ابراهیم، در دوره امام رضا(ع) ؛[۵]

محمّد بن احمد بن حماد، در دوره امام حسن عسكری(ع) ؛[۶]

یحیی بن محمّد عریضی، در دوره غیبت؛[۷]

2. مكّه

خالد بن نجیح، در دوره امام كاظم(ع) ؛[۸]

علی بن جعفر همّانی، در دوره امام هادی(ع) و امام عسكری(ع) ؛[۹]

3. كوفه

عبد الرحمان بن حجّاج، در دوره امام صادق(ع) تا امام جواد(ع) ؛[۱۰]حیان سرّاج، در دوره امام كاظم(ع) ؛[۱۱]

صفوان بن یحیی، در دوره امام رضا(ع) و امام جواد(ع) ؛[۱۲]

ایوب بن نوح، در دوره امام هادی(ع) ؛[۱۳]

خاندان بنو كولی، در دوره غیبت صغرا؛[۱۴]

خاندان بنی زجوجی، در دوره غیبت صغرا؛[۱۵]

خاندان بنو زراره، در دوره غیبت صغرا؛[۱۶]

عاصمی، در دوره غیبت صغرا؛[۱۷]

ابو جعفر زجرجی، در دوره غیبت صغرا؛[۱۸]

احمد بن محمّد بن سلیمان رازی، در دوره غیبت صغرا.[۱۹]

4. بغداد

عبد الرحمان بن حجّاج، در عصر امام كاظم(ع) تا امام جواد(ع) ؛[۲۰]

زیاد بن مروان قندی، در عصر امام كاظم(ع) ؛[۲۱]

محمّد بن فرج، در دوره امام جواد(ع) و امام هادی(ع) ؛[۲۲]حسین بن عبد ربّه، در عصر امام هادی(ع) ؛[۲۳]

ابو علی بن راشد، در عصر امام هادی(ع) ؛[۲۴]

عروة بن یحیی دهقان، در عصر امام عسكری(ع) ؛[۲۵]

سلیمان نواده زراره، در عصر امام هادی(ع) ؛[۲۶]

احمد بن اسحاق، در دوره غیبت صغرا؛[۲۷]

محمّد بن احمد بن جعفر قطان، در عصر غیبت صغرا؛[۲۸]

حاجز بن یزید وشاء، در عصر غیبت صغرا؛[۲۹]

محمّد بن صالح همدانی، در عصر غیبت صغرا؛[۳۰]

محمّد بن جعفر اسدی رازی، در عصر غیبت صغرا؛[۳۱]

ابو محمّد علی بن علی بن همام؛[۳۲]

ابو عبد اللَّه بن محمّد كاتب ؛[۳۳]

ابو عبد اللَّه باقطانی؛[۳۴]

ابو سهل اسماعیل بن علی نوبختی؛[۳۵]

ابو عبد اللَّه حسن بن وجناء؛[۳۶]جعفر بن متیل؛[۳۷]

احمد بن جعفر بن متیل؛[۳۸]

بلالی، در عصر امام هادی(ع) ، امام عسكری(ع) و ابتدای غیبت صغرا؛[۳۹]

محمّد بن علی شلمغانی، در عصر وكیل دوم؛[۴۰]

مدائنی، در عصر وكیل دوم.[۴۱]

5. سامرا

عثمان بن سعید عمری، در دوره امام هادی(ع) ، امام عسكری(ع) و غیبت صغرا؛[۴۲]

فارس بن حاتم بن ماهویه قزوینی، در دوره امام هادی(ع) ؛[۴۳]

علی بن جعفر همانی، در دوره امام عسكری(ع) ؛[۴۴]

حسن بن احمد در دوره غیبت صغرا.[۴۵]

6. قم

عبد العزیز بن مهتدی قمی، در دوره امام رضا(ع) ؛[۴۶]

زكریا بن آدم قمی، در دوره امام رضا(ع) و امام جواد(ع) ؛[۴۷]

مسافر، در دوره امام جواد(ع) ؛[۴۸]یحیی بن ابی عمران، در دوره امام جواد(ع) ؛[۴۹]

احمد بن حمزه بن یسع، در دوره امام هادی(ع) ؛[۵۰]

احمد بن اسحاق اشعری قمی، در دوره امام عسكری(ع) ؛[۵۱]

محمّد بن احمد بن جعفر قمّی عطار، در دوره امام عسكری(ع) ؛[۵۲]

حسن بن نضر قمی؛[۵۳]

ابا صدام .[۵۴]

8. ری

ابو علی محمّد بن احمد بن حماد مروزی، در عصر امام عسكری(ع) ؛[۵۵]

محمّد بن جعفر اسدی رازی؛[۵۶]

اسدی؛[۵۷]

سبامی.[۵۸]

9. همدان

یحیی بن ابی عمران، در دوره امام جواد(ع) ؛[۵۹]ابراهیم بن محمّد همدانی، در دوره امام جواد؛[۶۰]

علی بن ابراهیم بن محمّد همدانی، در دوره غیبت صغرا؛[۶۱]

محمّد بن علی بن ابراهیم، در دوره غیبت صغرا؛[۶۲]

قاسم بن محمّد بن علی بن ابراهیم، در دوره غیبت صغرا؛[۶۳]

ابو علی بسطام بن علی؛[۶۴]

عزیز بن زهیر؛[۶۵]

ابو عبد اللَّه هارون بن عمران؛[۶۶]

محمّد بن صالح بن محمّد همدانی.[۶۷]

10. آذربایجان

قاسم بن علاء، در دوره غیبت صغرا؛[۶۸]

حسن بن قاسم بن علاء، در دوره غیبت صغرا؛[۶۹]

احمد دینوری.[۷۰]

11. اهواز و بصره

عبد اللَّه بن جندب، در دوره امام كاظم(ع) و امام رضا(ع) ؛[۷۱]علی بن مهزیار، در عصر امام رضا(ع) تا امام هادی(ع) ؛[۷۲]

ابراهیم بن مهزیار، در عصر امام عسكری(ع) ؛[۷۳]

محمّد بن ابراهیم بن مهزیار، در دوره غیبت صغرا؛[۷۴]

محمّد بن نفیس در دوره غیبت صغرا.[۷۵]

12. بیهق، (سبزوار) و نیشابور

فضل بن سنان، در عصر امام رضا(ع) ؛[۷۶]

ابراهیم بن سلامه، در عصر امام رضا(ع) ؛[۷۷]

ایوب بن ناب، در عصر امام عسكری(ع) ؛[۷۸]

ابراهیم بن عبده، در عصر امام عسكری(ع) ؛[۷۹]

محمّد بن شاذان بن نعیم نیشابوری، در عصر غیبت صغرا.[۸۰]

13. سمرقند

علی بن حسین بن علی، در دوره غیبت صغرا؛[۸۱]

ابو محمّد جعفر بن معروف، در دوره غیبت صغرا.[۸۲]

[۱]الغيبة ، طوسى: ص ۲۱۰، بحار الأنوار: ج ۲۷ ص ۳۴۲، تنقيح المقال: ج ۳ ش ۱۲۰۸۴، رجال الكشّى: ج ۲ ص ۶۲۰ ح ۵۹۵.

[۲]الغيبة ، طوسى: ص ۲۱۰، بحار الأنوار: ج ۴۷ ص ۸۱.

[۳]الغيبة ، طوسى: ص ۲۱۰، تنقيح المقال: ج ۳ ش ۱۲۴۵۱.

[۴]الغيبة ، طوسى: ص ۲۰۹.

[۵]تنقيح المقال: ج ۳ ص ۱۲۸۴۶.

[۶]رجال الكشّى: ج ۲ ص ۷۹۸ ح ۹۸۸.

[۷]كمال الدين : ص ۴۹۷ ح ۱۸ و ص ۴۴۰ ح ۶.

[۸]الخرائج و الجرائح: ج ۲ ص ۷۱۵ ح ۱۴، بصائر الدرجات: ص ۲۸۵، بحار الأنوار: ج ۴۸ ص ۵۴ ح ۵۵.

[۹]الغيبة ، طوسى: ص ۲۱۲، المناقب ، ابن شهرآشوب : ج ۴ ص ۴۲۴، رجال الكشّى: ج ۲ ص ۸۶۵ ح ۱۱۲۹ و ۱۱۳۰.

[۱۰]الخرائج و الجرائح: ج ۲ ص ۷۱۶ ح ۱۵، تنقيح المقال: ج ۱ ش ۵۶۱۸.

[۱۱]رجال الكشّى: ج ۲ ص ۷۶۰ ش ۸۷۱ .

[۱۲]رجال النجاشى: ج ۱ ص ۴۳۹ ش ۵۲۲ ، تنقيح المقال: ج ۲ ش ۵۷۸۰ . نيز ، ر.ك: تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم(ع) : ص ۱۳۶.

[۱۳]زجاب نجاس: ص ۷۴.

[۱۴]الفصول العشرة فى الغيبة، مفيد: ص ۳۶۱.

[۱۵]الغيبة، طوسى: ص ۱۸۵.

[۱۶]الغيبة، طوسى: ص ۱۸۵ .

[۱۷]كمال الدين : ص ۴۴۳ ح ۱۶.

[۱۸]الغيبة، طوسى: ص ۱۹۷ و ۱۹۸ و ۲۱۲.

[۱۹]الغيبة، طوسى: ص ۱۹۷ و ۱۹۸ و ۲۱۲.

[۲۰]رجال النجاشى: ج ۲ ص ۴۹ ش ۶۲۸، خلاصة الأقوال: ص ۱۱۳، رجال الكشّى: ج ۲ ص ۲۹۳ ش ۸۰۷ و ۸۰۸ و ص ۷۳۵ ش ۸۲۱.

[۲۱]رجال الكشّى: ج ۲ ص ۷۶۶ ش ۸۸۶ .

[۲۲]الكافى: ج ۱ ص ۳۲۴ ح ۲.

[۲۳]رجال الكشّى: ج ۲ ص ۸۰۰ ش ۹۹۲ .

[۲۴]همان جا .

[۲۵]رجال الكشّى: ج ۲ ص ۸۴۲ ش ۱۰۸۶ و ص ۸۴۴ ش ۱۰۸۸.

[۲۶]شرح مشيخه تهذيب الأحكام، سيد حسن خرسان (انتهاى جلد ۱۰ تهذيب الأحكام)، ص ۱۳ - ۱۶.

[۲۷]دلائل الإمامة: ص ۲۷۲ و ۲۷۵ - ۲۷۷.

[۲۸]بحار الأنوار: ج ۵۱ ص ۳۰۰ - ۳۰۳؛ دلائل الإمامة: ص ۲۸۳ - ۲۸۵.

[۲۹]الكافى: ج ۱ ص ۵۲۱، كمال الدين : ص ۴۸۸ و ۴۹۹، بحار الأنوار: ج ۵۱ ص ۲۹۴، ۲۹۵ و ۲۹۶.

[۳۰]الكافى: ج ۱ ص ۵۲۱ ح ۱۵، بحار الأنوار: ج ۵۱ ص ۲۹۷.

[۳۱]كمال الدين : ص ۴۵۴ - ۴۶۵ ح ۲۲.

[۳۲]الغيبة، طوسى: ص ۲۲۶ - ۲۲۷.

[۳۳]همان جا.

[۳۴]همان جا.

[۳۵]همان جا.

[۳۶]الغيبة، طوسى: ص ۲۲۶ - ۲۲۷ و ص ۱۹۲، نوابغ الرواة: ص ۹۶، كمال الدين : ص ۵۰۲ ح ۳۱.

[۳۷]الغيبة، طوسى: ص ۲۲۶.

[۳۸]الغيبة، طوسى: ص ۲۲۶.

[۳۹]الغيبة، طوسى: ص ۲۴۵ - ۲۴۶.

[۴۰]تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم(ع) : ص ۱۹۵ (به نقل از: تاريخ الاسلام، ذهبى: ج ۲۵ ص ۱۹۱).

[۴۱]الغيبة، طوسى: ص ۲۲۵ - ۲۲۷، بحار الأنوار: ج ۵۱ ص ۳۲۰ - ۳۲۱.

[۴۲]الغيبة، طوسى: ص ۲۱۴.

[۴۳]رجال الكشّى: ج ۲ ص ۸۰۹ ش ۱۰۰۸ و ص ۸۰۷ ش ۱۰۰۶.

[۴۴]همان جا.

[۴۵]كمال الدين: ص ۴۹۳ ح ۱۸.

[۴۶]رجال الكشّى: ج ۲ ص ۷۹۵ ش ۹۷۵ و ۹۷۶.

[۴۷]ر.ك: رجال الكشّى: ج ۲ ص ۸۵۷ ش ۱۱۱۱ - ۱۱۵۱، تنقيح المقال: ج ۱ ش ۴۲۳۶.

[۴۸]المناقب ، ابن شهرآشوب : ج ۴ ص ۳۴۰، كشف الغمّة: ج ۳ ص ۱۰۹، تاريخ قم، محمّد حسين ناصر الشريعة: ۱۳۴.

[۴۹]تاريخ الموصول، ابو زكريا يزيد الأزدى : ج ۲ ص ۳۶۸، المناقب ، ابن شهرآشوب: ج ۴ ص ۳۹۷.

[۵۰]الغيبة، طوسى: ص ۲۵۸، رجال الكشّى: ج ۲ ص ۸۳۱ ش ۱۰۵۳.

[۵۱]تاريخ قم، حسن بن محمّد بن حسن قمّى: ص ۲۱۱.

[۵۲]بحار الأنوار: ج ۵۱ ص ۳۱۶ - ۳۱۷ و ۳۰۰ - ۳۰۳، دلائل الإمامة: ص ۲۸۳ - ۲۸۵، خلاصة الأقوال: ص ۱۴۳.

[۵۳]الكافى: ج ۱ ص ۵۱۷ - ۵۱۸ ح ۴، تنقيح المقال: ج ۳ ص ۱۲۱.

[۵۴]الكافى: ج ۱ ص ۵۱۷ - ۵۱۸ ح ۴، تنقيح المقال: ج ۳ ص ۱۲۱ .

[۵۵]رجال الكشّى: ج ۲ ص ۸۴۵ ح ۱۰۸۸.

[۵۶]الكافى: ج ۱ ص ۵۲۴ ح ۲۸، الغيبة، طوسى: ص ۲۵۷.

[۵۷]كمال الدين: ص ۴۴۲ ح ۱۶.

[۵۸]كمال الدين: ص ۴۴۲ ح ۱۶.

[۵۹]بصائر الدرجات: ۲۸۲، المناقب ، ابن شهرآشوب : ج ۴ ص ۳۹۷، تاريخ الموصل: ج ۲ ص ۳۶۸.

[۶۰]رجال الكشّى: ج ۲ ص ۸۶۹ ش ۱۱۳۶ و ص ۸۶۶ ش ۱۱۳۱ و ص ۸۳۱ ش ۱۰۵۳.

[۶۱]رجال النجاشى: ج ۱ ص ۲۳۶ ش ۹۲۹.

[۶۲]همان جا .

[۶۳]همان جا .

[۶۴]همان جا.

[۶۵]همان جا.

[۶۶]همان جا.

[۶۷]همان جا.

[۶۸]ر. ك: ج ۵ ص ۹۲ (و اين افراد).

[۶۹]الغيبة، طوسى: ص ۱۹۲.

[۷۰]دلائل الإمامة: ص ۲۸۲ - ۲۸۵، بحار الأنوار: ج ۵۱ ص ۳۰۰ ح ۱۹.

[۷۱]الغيبة، طوسى: ص ۲۱۰ - ۲۱۱.

[۷۲]رجال الكشّى: ج ۲ ص ۸۲۵ ش ۱۰۳۸.

[۷۳]رجال الطوسى: ص ۳۸۱ ش ۵۶۳۹ .

[۷۴]كمال الدين: ص ۴۸۷ ح ۸، الغيبة، طوسى: ص ۱۷۰ - ۱۷۱.

[۷۵]مسالك و ممالك، ابو اسحاق ابراهيم اصطخرى: ص ۲۰۲. نيز ، ر.ك: صورة الأرض، ابو القاسم بن حوقل نصيبى: ص ۴۲۶.

[۷۶]رجال الطوسى: ص ۳۶۳ ش ۵۲۸۵، خلاصة الأقوال: ص ۱۳۲، تنقيح المقال: ج ۲ ش ۹۴۷۰.

[۷۷]رجال الطوسى: ص ۳۵۳ ح ۵۲۳۱، خلاصة الأقوال: ص ۴ ش ۵. نيز ، ر . ك: تنقيح المقال: ج ۱ ش ۱۰۶.

[۷۸]رجال الكشّى: ج ۲ ص ۸۲۰ ش ۱۰۲۸.

[۷۹]رجال الكشّى: ج ۲ ص ۸۴۸۴ ش ۱۰۸۹ و ص ۷۹۷ ش ۹۸۳.

[۸۰]كمال الدين: ص ۴۴۲ ح ۱۶ و ص ۴۸۵ - ۴۸۶ ح ۵، الكافى: ج ۱ ص ۵۲۳ - ۵۲۴ ح ۲۳.

[۸۱]رجال الطوسى: ص ۴۳۰ ش ۶۱۶۲، خلاصة الأقوال: ص ۹۴.

[۸۲]رجال الطوسى: ص ۴۱۸ ش ۶۰۴۱.