پژوهشی در روایات ارتداد صحابه پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم

نشریه : آموزه های حدیثی

نویسنده : پديدآورنده : جواد ایروانی

چکیده :

براساس آیات و روایات، «صحابۀ پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم» به لحاظ درجات ایمان و عمل، مراتب گوناگونی داشته در بین آنان افراد شایسته و ناشایست وجود داشت. با این حال، به هنگام رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هزاران نفر از اصحاب خالص و با وفای حضرت در سرتاسر عربستان می‌زیستند كه بسیاری از آنان پیشتر، مراتب ایمان و مجاهدت خود را به اثبات رسانیده بودند. این در حالی است که روایاتی چند در منابع حدیثی شیعه و اهل سنت، به ظاهر خبر از ارتداد عموم صحابه پس از رحلت رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم می‌دهد. پرسش اصلی آن است که با وجود دلایل متعدد مبنی بر ایمان راسخ شمار فراوانی از صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، روایات دال بر ارتداد عمومی آنان پس از رحلت چگونه توجیه می‌شود؟ چه اگر مقصود، بازگشت آنان از اسلام به سمت كفر و شرک و بت‌پرستی باشد، افزون بر ناسازگاری با آیات، روایات دیگر و تاریخ، به معنی ثمر بخش نبودن تلاش‌های هدایتگرانۀ پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در تربیت نسلی با ایمان بوده، شبهۀ ابراز اسلام آنان زیر فشار و اجبار را نیز تقویت خواهد کرد.
این نوشتار که به شیوۀ توصیفی تحلیلی و روش کتابخانه‌ای سامان یافته، تلاش دارد مفهوم صحیح این روایات را برنماید. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد مقصود از ارتداد در اینجا، اصطلاح فقهی آن یعنی انکار اسلام و بازگشت به کفر و شرک نیست، بلكه «بازگشت» از مسیر ترسیم شده برای امت اسلامی توسط پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است كه با تقصیر و قصور عمومی از همراهی با علی علیه السلام روی داده است. به دیگر سخن، «ارتداد» خود مراتبی دارد كه مراتب بالای آن به مفهوم انكار خدا یا نبوت و شریعت و مشمول احكام سنگین فقهی است و مراتب پایین آن، شامل هرگونه بازگشت از ارزش‌ها و تمرّد از واجبات، که این دومی در روایات مورد بحث اراده شده است.