نسخه هاى تحفة الأولياء

از اين كتاب، سه نسخه موجود است به اين شرح:
1. نسخه پسر مترجم، شيخ زين العابدين اردكانى كه در كتاب خانه مركزى دانشگاه تهران به شماره 634 از مجموعه كتب اهدايى مرحوم سيد محمّد مشكوة ، نگه دارى مى شود. ^۱ در برگ نخست اين نسخه نوشته شده است:
نسخه نفيس و بى نظير تحفة الأولياء در شرح و ترجمه اصول كافى تأليف محمد على بن محمد حسن اردكانى؛ نسخه مخصوص خود مؤلف در آخر ص 351 و آخر ص 561 خط و مهر خود مؤلف جليل القدر آن ديده مى شود. زمان تأليف و تحرير نسخه، 1237 قمرى است.
و در ادامه افزوده:
در فهرست ها و منابع معموله مانند الذريعة الى تصانيف الشيعة نام اين كتاب ذكر نشده، و در فهرست كتاب خانه هاى معتبر و مهم مثل مسجد سپهسالار و مجلس شوراى ملى و كتاب خانه موزه ايران هم مراجعه شد و نسخه ديگر آن ديده نشد.
شايان ذكر است كه اين نوشته فهرست نگار محترم، مربوط به زمانى است كه مؤلف عاليقدر الذريعة كتاب را تا بخش «تا» نگاشته بوده، و به دليل بى اطلاعى از نسخه، از آن نام نبرده، اما مرحوم شيخ آغا بزرگ تهرانى - رضوان خدا بر او - در مستدرك كتابش، آن را جبران كرده، و تنها از نسخه پسر مترجم، چنين گزارش داده است:
تحفة الاولياء، ترجمة اصول الكافي للمولى محمد على بن محمد حسن الأردكانى، ترجمه بأمر محمد على ميرزا ابن فتح على شاه و النسخة موجودة منه فى مكتبة السيد محمد المشكاة من كتاب العقل و الجهل الى آخر كتاب الايمان و الكفر و فرغ منه فى رجب سنة 1238 و قد كتبه ولد المؤلف المسمّى بزين العابدين فى تلك السنة فى حياة المؤلف ^۲
گفتنى است كه مؤلف گرانقدر الذريعة، در اين جا محمد ولى ميرزا را به اشتباه، محمد على ميرزا پسر ديگر فتحعلى شاه، كه در آن زمان، والى استان هاى كرمانشاه، لرستان، ايلام و خوزستان بوده، ذكر كرده است.
اين نسخه حاوى يك فهرست در آغاز است كه در عنوان آن آمده است:
فهرس جلد اول كتاب تحفة الأولياء مشتمل بر سه فائده و سه كتاب.
فهرست، در جدولى تنظيم شده در پنج خانه افقى و هشت خانه عمودى و در خانه هاى رديف اول، فائده اول تا سوم و از خانه چهار به بعد، ابواب الكافى به ترتيب كتاب الكافى فهرست شده، و شماره ورق هاى كتاب هم قيد شده است. اين فهرست، در چهار برگ و بر اساس خانه هاى جدول، حاوى 196 عنوان فهرست براى مجلد نخست و حاوى 244 عنوان براى مجلد دوم است. در پايان اين فهرست ها آمده است: حرّره العبد الذليل، ابن السيد أبوالحسن الموسوى العريضى اسماعيل فى غرّة شهر رمضان المبارك 1237.
بر اساس اين نوشته، تهيه كننده اين فهرست، شخصى به نام سيد ابوالحسن موسوى عريضى است كه بر اساس همين نسخه، آن را به دستور ديگرى، فراهم كرده و آن را پرداخته است.
حسب الامر نوّاب مستطاب مالك رقاب أرفع والا، به ترقيم و تسطير اين فهرست پرداخت.
اين نسخه، با خط نسخ خوب و خوانا نوشته شده و در برگ 234 است كه پايان مجلد اول اصول الكافى است، چنين آمده:
تمام شد جزء دوم از كتاب حجت از كتاب... و نگارش آن در 1238 در ماه رجب، به پايان رسيد.
و نوشته است:
و كان الفراغ من كتابة ترجمة هذه النسخة على يد الاقلّ الخاطي الجاني ابن محمد علي الأردكاني، زين العابدين فى يوم السبت الثاني من شهر رجب المرجب سنة ثمان و ثلاثين و مأتين بعد الألف من هجرة من اوتى القرآن و سبعا من المثاني - صلى اللّه عليه و آله الطاهرين المبرئين من الكسل و التوانى - و لعنة اللّه على أعدائهم المستغرقين فى بحار الآمال والاماني.
به رسم رايج در ميان پيشنيان كه براى صرفه جويى در قلم و كاغذ و چاپ و شايد دليل و يا انگيزه هاى ديگر، همه مطالب در اين نسخه، پشت سر هم و بدون پاراگراف بندى، قلمى شده و تمام يك صفحه كتاب در 31 سطر كتابت شده است. براى تفكيك آغاز و پايان احاديث، غالباً علامت دايره شكلى در پايان احاديث گذاشته شده، و در برخى از احاديث هم چنين علامتى گذاشته نشده است، و نيز خطى افقى بر بالاى سند و رجال احاديث كشيده شده و بس. البته براى برجسته شدن آيات قرآن كريم، و اشعار عربى و يا ديگر عبارت هاى عربى و گاهى پاره اى از توضيحات افزوده، در ترجمه هم اين روش انجام شده است.
تعداد اواق جزء نخست اين نسخه، 234 صفحه است.
نوع نگارش اين نسخه، حسب معمول نوشته پيشينيان، بدون آوا و سجاوند و به هم چسبيدن نوع حروف ربط به كلمات و نيز آن دسته از كلماتى است كه قابل الصاقند است.
نسخه شيخ زين العابدين كه 377 صفحه دارد، و در 1238 ه كتابت آن تمام شده، چنين پايان يافته:
و كان الفراغ من كتابة ترجمة هذه النسخة، على يد الأقل الخاطي الجاني ابن محمد على الاردكاني، زين العابدين، يوم السبت الثالث و العشرين من شهر جُمادى الثانية ثمان و ثلاثين و مأتين بعد الالف من هجرة.
وى نوشته خود را با اين اشعار خاتمه داده:
غريق رحمت ايزد كسى بادكه كاتب را به الحمدى كند ياد
گر بر هم زده بينى خط من، عيب مكنكه مرا محنت ايام به هم بر زده است
2. نسخه دوم تحفة الاولياء كه به شماره 2639 نسخ خطى كتابخانه مركزى دانشگاه تهران نگه دارى مى شود ^۳ ، مرحوم استاد دانش پژوه اين نسخه را نسخه اصل مؤلف دانسته است و گويا چنين نسبتى، بر اساس نوشته اى در پايان نسخه است. و كان الفراغ من ترجمة هذه النسخة على يد... و اين عبارت، البته حاكى از ترجمه اصول الكافى از سوى اردكانى است، و دلالت روشن بر كتابت آن از سوى وى ندارد.
هر برگ اين نسخه، بيست و يك سطر نوشته دارد، و با نسخه پسر، چندان از جهت نگارش و قلم تفاوتى ندارد. و همان علائم و اختصارات كه در نسخه پيش گفته شد، در اين نسخه هم ديده مى شود. با اين تفاوت كه در اين نسخه، عنوان باب ها، بر بالاى برگ ها نوشته شده، و در پايان هر چند برگ، مهر مترجم را هم بر خود دارد. البته كه گويى حاشيه و افزوده دارد. چه اين كه در متن فعلى چنين است:
در پايانِ جزء نخست اين نسخه آمده است:
تمام شد جزء دوم از كتاب حجت از كتاب مستطاب كافى كه اين كتاب، ترجمه آن است و در عقب اين كتاب، در مى آيد كتاب ايمان و كفر ان شاء اللّه .
و در دو سوى اين كلمات، نوشته شده: صورت خط المترجم ادام اللّه أيّامه.
اين عبارت هم كتابت نسخه را مؤلف با ترديد مواجه مى كند؛ چه اين كه در پايان نسخه، همان گونه كه آمد، نشانى از خط مترجم داده شده، و مهرى بر پايان آن دارد كه بر بالايش نوشته شده: صحّ. كه مترجم بر آن صحه گذاشته است. و در پايان همين جزء ياد شده چنين آمده است:
و كان الفراغ من ترجمة هذه النسخة على يد مترجمه الخاطي الجاني ابن محمد حسن، محمد على الأردكاني فى ليلة الأربعاء الحادي و العشرين من شهر ربيع الثاني، سنة سبع و ثلثين و مأتين بعد الألف من هجرة من اوتي القرآن العظيم و سبعاً من المثاني - صلّى اللّه عليه و آله الطاهرين المبرئين من الكسل و التواني - و لعنة اللّه على أعدائهم المستغرقين فى بحار الآمال و الأماني.
دو طرف اين عبارت به خط مغاير نوشته : «صورة خط المترجم ادام اللّه أيّامه» . كه صريح است در اين كه صورت خط مؤلف نقل شده و اصلِ خط مؤلف نيست . و اين عبارت در نسخه هاى خطى زياد به كار رفته است . و در نسخه اى كه بعد از اين معرفي مى شود نيز همين عبارت «صورت خط مترجم» وجود دارد ، كه استاد دانش پژوه در معرفى آن نسخه ، گفته اند كه از روى خط مؤلف كتابت شده است.
بر اساس اين، ترجمه اين اثر در فلان تاريخ و از سوى مترجم اعلام شده، اما اين كه وى، خود اقدام به نگارش آن كرده باشد، مشخص نيست و عبارت، گوياى آن نيست. بعلاوه، در حاشيه همين متن، چنين نوشته و در پايان آن هم مهرى زده است:
أجلت فى هذا الكتاب من أوله الى آخره نظري، فرأيت ما آتاه لسان القلم ما زاغ عنه بصري و أنا عبداللّه العلي المذنب محمد علي.
و در آغاز نسخه جلد دوم مترجم ـ رحمه اللّه - پس از بسم اللّه الرحمن الرحيم چنين آمده:
كتاب ايمان و كفر، و ايمان به كسر همزه، در لغت به معنى گرويدن،... ^۴ .
ترجمه اين بخش از نسخه در روز جمعه دوم رجب 1237 به پايان رسيده است. و در پايان آن، چنين آمده است:
صورت خط المترجم دام ظلّه العالى و مهرى از وى در آن مشاهده مى شود و بر بالاى مهر نوشته شده:
أجلت فى هذا الكتاب من أوله الى آخره نظرى، فرأيت ما أتأته يد الغفلة الا ما زاغ بصرى و أنأ أضعف العباد و أقوى عباد اللّه جرماً و جرماً.
اين نسخه، 571 صفحه دارد.
3. نسخه سوم، از كاتبى بى نام است كه شامل بخش دعا و قرآن و عشرت است، و داراى مقدمه اى جداگانه از سوى مترجم - رحمه اللّه - است. اين نسخه، به شماره 6406 از نسخ خطى دانشگاه تهران است. ^۵
اين بخش از ترجمه كه 140 صفحه دارد، به مهر مترجم ممهور شده و بالاى آن نوشته شده:
رأيت ما أثأت الغفلاتو أنا الراجى عفو غافر الخطيئات
و در انتهاى متن آن نيز صورت خط مترجم نقل شده كه چنين است :
و كان الفراغ من ترجمة هذا الكتاب على يد مترجمه المفخم محمد على بن محمد حسن الأردكانى يوم السبت من شهر شوّال المكرّم سنة تسع و ثلاثين و مأتين بعد الالف من هجرة سيد العالم المبعوث الى المشرق و المغرب على أهلهما من العرب و العجم صلى اللّه عليه و على عترته و سلم.
بالاى اين عبارت نوشته اند : «صورت خط مترجم» . كه نشان از اين دارد كه از روى خط مترجم كتابت شده است.
اين نسخه هم با خطى زيبا و در هر صفحه 20 سطر نوشته شده است.
در اين بخش، كه شامل ادعيه الكافى است، متن عربى دعاها در ترجمه آورده و در ذيل آنها ترجمه آنها نوشته شده است. و ترجمه اين بخش ها به خط شكسته نستعليق است.