تصحيح وتحقيق كتاب العقل والجهل الكافى،ازنسخه الشافى فى شرح اصول. - صفحه 382

ديباچه

تاريخ ، شاهد گويايى بر تحمّل رنج ها و خون دل خوردن هاى عالمان راستين تشيّع ، در راه حفظ و حراست از مكتب اهل بيت عليهم السلام است كه همانا به موجب حديث شريف ثقلين (إنّى تاركٌ فيكم الثقلين ، ما إن تمسّكتم بهما ، لن تضلّوا ؛ كتاب اللّه و عترتى اهل بيتى) ، يكى از دو ميراث گران سنگ پيامبر عظيم الشأن اسلام و عِدل قرآن كريم است . چه بسيار خون هاى باارزشى كه در اين راه ، بر زمين ريخته شد و چه گام هاى استوارى كه با تحمّل مشكلات و عدم امكانات ، راه هاى صعب و طولانى را براى تحمّل حديث در نورديده اند تا روايات اهل بيت عليهم السلام را از مشايخ ، تلقّى كنند و به نسل هاى آينده ، تحويل دهند .
هر چند كه دشمنان دين نيز بى وقفه و آشكارا و نهان ، در امحاى سنّت راستين نبوى و علوى ، از هيچ جنايتى دريغ نكرده اند . مع الوصف ، دانشمندان ديندار و آگاه شيعه ، اين ميراث گران بها را از هر طريق ممكن (اعم از : روايت ، سماع ، قرائت ، كتابت و...) ، به نسل هاى پس از خود تحويل دادند :
«لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَن بَيِّنَةٍ وَيَحْيَى مَنْ حَىَّ عَن بَيِّنَةٍ» . هر چند ، تعداد بسيارى از اين آثار ـ كه حاصل عمر پر بركت عالمان دين و مشعلداران هدايت به سبل اسلام بوده ـ ، بر اثر حوادث روزگار و دشمنى معاندان ، از ميان رفته اند ، ولى خوش بختانه ، امروزه ، مقدار قابل توجّهى از آنها هنوز بر جاى مانده اند و برخى از آنها در دسترس عموم قرار گرفته اند ؛ ولى تعدادى نيز همچنان در زواياى كتاب خانه ها و در زير گرد و غبار غربت ، به فراموشى سپرده شده اند . اكنون كه ما در برابر اين ميراث جاودانْ قرار گرفته ايم ، وظيفه داريم كه اين گنجينه هاى باارزش را احيا كنيم و در اختيار آيندگان قرار دهيم تا رسالت خود را در برابر نسل هاى گذشته و آينده ، هر چند به مقدار ناچيز ، ايفا كنيم .
از جمله كتبى كه از همان دوره نخست ، مورد توجّه عالمان بوده است ، كتاب ارزشمند الكافى ، تأليف ثقة الإسلام كلينى (م 329 ق) است كه از مهم ترين ، جامع ترين ، كامل ترين و موثّق ترين جوامع اوّليه حديث است . اين كتاب ، مورد تمجيد فراوان اعاظم و دانشمندان شيعه قرار گرفته و همواره از آن ، به عنوان كتابى شناخته شده و متقن ، ياد شده است .
الكافى ، از سه بخش : اصول ، فروع و روضه ، تشكيل شده است . بخش اصول ، عبارت است از ابواب : العقل و الجهل ، فضل العلم ، التوحيد ، الحجّة ، الإيمان و الكفر ، الدعاء ، فضل القرآن و العترة ؛ فروع ، مشتمل بر ابواب فقهى است . در روضه نيز احاديث متفرقه اى جاى داده شده است .
اين كتاب ارزشمند ، در بردارنده روايات كلامى ، اخلاقى ، تاريخى ، اجتماعى و فقهى است و از گسترده ترين كتب حديث شيعه در آثار قدماى اماميه است كه از حوادث روزگار ، مصون مانده و به طور كامل ، به دست ما رسيده است .
بر روى اين گنجينه ارزشمند ، پژوهش هاى مختلفى در زمينه هاى گوناگون (چون : تحقيق در اسناد آن ، ترجمه ، شرح ، تعليقه ، حواشى و... ) انجام يافته كه به شهادت كتب تراجم و فهارس و ديگر مصادر ، اين پژوهش ها بعد از نيمه اوّل قرن دهم هجرى ، صورت گرفته و پيش از آن ، هيچ حاشيه و شرحى بر آن نگاشته نشده است .
برخى از دانشمندان و انديشمندان در نوشته هاى خود ، به اين پژوهش ها استناد كرده اند كه ذيلاً به برخى از آنها اشاره خواهد شد .
از نيمه دوم قرن دهم تا زمان وفات ميرداماد ، پژوهش هايى كه بر الكافى انجام شده ، عبارت اند از :
- شرح اصول كافى ، از شيخ محمّد على بن محمّد بلاغى (م 1000 ق) جدّ اعلاى شيخ محمّد جواد بلاغى (م 1353 ق) .
- شرح روضه كافى ، از سيد مير حسين مجتهد كَركى (م 1001 ق) .
- شرح ملّا عبداللّه تُسترى (شوشترى) (م 1021 ق) ، به نقل از ملّا صالح مازندرانى (م 1086 ق) و علّامه مجلسى (م 1110 ق) .
- شرح كتاب التوحيد «اُصول الكافى» ، از شيخ على (م 1021 ق) ، فرزند صاحب معالم (م 1011 ق) .
- حاشيه اُصول كافى ، از شيخ محمّد (م 1030 ق) پسر صاحب معالم (م 1011 ق) .
- حاشيه ملّا محمّد امين استرآبادى ، صاحب الفوائد المدنية (م 1036 ق) .
- تعليقه ميرداماد (م 1041 ق) كه شامل الرواشح السماوية (شرح خطبه الكافى و بحث هاى مقدماتى) .
- التعليقة على الكافى (شرح احاديث «كتاب العقل» و «العلم» و «التوحيد» الكافى) است .
- شرح اُصول الكافى ، از ملّاصدرا (م 1050 ق) تا باب يازدهم (كتاب الحجّة) .
دو . تعداد شروحى كه در نيمه دوم قرن يازدهم نگاشته شده اند ، به بيست شرح مى رسند كه برخى از آنها در دسترس نيستند ؛ ولى برخى از اسامى آنها در كتب تراجم ، ذكر شده اند كه عبارت اند از :
- حاشيه اصول كافى ، از سيّد ناظم الدين احمد عاملى (م 1060 ق) نواده ميرداماد (م 1041 ق) و شاگرد شيخ بهايى (م 1030 ق) .
- حاشيه بر اصول و فروع الكافى ، تأليف سيد نورالدين على بن ابى الحسن عاملى (م 1068) .
ـ حاشيه ميرزا رفيع الدين نائينى (م 1082) استاد علّامه مجلسى ، تا اواسط «كتاب الحجة» .
- حاشيه شيخ على صغير (برادر كوچك تر شيخ على كبير) بر كتاب توحيد ، (تاريخ تأليف : 1085 ق) .
ـ الوافى ، نوشته فيض كاشانى (م 1091) .
- شرح اُصول كافى ، تأليف امير محمّد معصوم قزوينى (م 1091 ق) و سيّد حسين قزوينى ، صاحب معارج الأحكام (م 1208 ق) .
- حاشيه سيّد بدر الدين بن احمد حسينى (1094 ق) كه توسط سيد محمّد موسوى ، تدوين شده است .
- البضاعة المزجاة ، شرح روضه الكافى از محمّد حسين ابن قاريا غدى (تاريخ تأليف: 1098 ق) .
- الدرّ المنظوم ، از شيخ على كبير (م 1103 يا 1104 ق) نواده صاحب معالم (1011 ق) و شهيد ثانى (م 966 ق) .
- نزهة الأخوان و تحفة الخلان ، شرح روضه الكافى ، تأليف سيد نعمت اللّه جزائرى (م 1112 ق) .
- حاشيه شيخ ابراهيم بن قاسم كاظمى (مشهور به ابن الوندى) .
- حاشيه شيخ محمّد بن قاسم كاظمى .
- مرآة العقول ، اثر علّامه مجلسى (م 1110 ق) ، كه شرح اصول ، فروع و روضه الكافى است. از جمله شروح ارزشمند كتاب الكافى ، دو شرح فارسى و عربى به نام هاى : الصافى فى شرح اُصول الكافى ، به زبان فارسى و الشافى فى شرح اُصول الكافى ، به زبان عربى ، تأليف خليل بن الغازى القزوينى (م 1089) ملقّب به «ملّا خليل قزوينى» است . البته شرح فارسى مؤلّف در سال 1322 ش ، در هند ، به چاپ رسيده است ؛ ولى شرح عربى آن ، هنوز به زيور طبع آراسته نشده و مخطوط است . در مقايسه ميان اين دو شرح ، بايد اذعان كرد كه : اولاً ، نثر شرح فارسى ، مربوط به قرن يازدهم است كه تا حدّى ، فهم آن براى فارسى زبانان معاصر دشوار است ؛ ثانيا ، شرح عربى ، از تفصيل و دقّت بيشترى نسبت به شرح فارسى برخوردار است ، چنانچه در روضات الجنّات نيز به اين نكته ، اشاره شده است :
لم يدانِه (أى : شرح الفارسى على الكافى و هوالذى سمّاه ب«الصافى») فى التحقيق والتدقيق شرحه العربى الذى كتبه بإشارة خليفة سلطان الوزير ، سمّاه : الشافى فى شرح الكافى... . از اين رو ، نويسنده ، به منظور احياى آثار پيشينيان از علماى اماميه ، بر آن شده است كه به قدر بضاعت مزجاة خود ، پايان نامه اش را به تحقيق و تصحيح بخش اوّل كتاب عقل و جهل ، از شرح مؤلّف (الشافى فى شرح اُصول الكافى) اختصاص دهد . لذا شايسته است كه پيش از بيان شيوه مؤلّف در اين شرح و ويژگى هاى اين كتاب ، مختصرى به معرّفى شارح بپردازم .

صفحه از 410