به تفاوت نقل وحدانى و نقل متعدّد توجّه كنند .

نكته سوم

گاه نقل جوامع حديثى متأخّر با نقل موجود از مصدر حديث ، تفاوت دارد . مصحّحان بايد علّت اين تفاوت را دريابند و با عنايت به قواعد تصحيف و تحريف ، روشن سازند كه آيا تفاوت نقل به جهت محرّف بودن نسخه موجود مصدر قديمى و دسترسى مؤلّف مصدر متأخّر به نسخه صحيحى از مصدر صحيحى است يا عامل ديگرى اين تفاوت را سبب شده است ؟
نگارنده ، بحث هاى مفصّلى در باره تصحيف و تحريف انجام داده كه چكيده آن در مقاله «تصحيف و تحريف» در دانش نامه جهان اسلام ، انتشار يافته است و اكنون مجال طرح اين مباحث نيست . تنها اشاره به اين نكته را لازم مى دانم كه تصحيف و تحريف نيز در يك روند مشخّص و با تكيه بر قوانين خاصّى انجام مى گيرد . اصل مهم در اين زمينه ، بر اين قاعده استوار است كه انسان ، موجودى است منطقى و اشتباهات وى نيز در روندى منطقى شكل مى گيرد . با شناخت اين روند منطقى ، چه بسا مى توان از اشتباهات و از اصل متنْ آگاه گرديد .
برخى از ناآگاهان يا مغرضان ، به دليل بى خبرى از قواعد تصحيف ، گمان برده اند كه با عنايت به وقوع تصحيف در منابع ، اين كتاب ها از اعتبار ساقط اند؛ امّا بايد گفت كه اين امر ، توهّمى بيش نيست . تصحيفات ، قواعدى دارد و در هر جا اتفاق نمى افتد . ما بايد قواعد تصحيف را بشناسيم و با شناخت اين قواعد مى توان احتمال وقوع يا عدم وقوع تصحيف را در يك متن ، ارزيابى كرد .