و کسب بینش صحیح در باره جهان هستی و همه پدیدههای طبیعی و فراطبیعی و حتّی شناخت انسان، متوقف بر داشتن شناخت صحیح در باره آفریدگار و کیفیت رابطه او با جهان هستی است. مبدأشناسی از بُعد غایت‌نگری نیز میتواند در معرفت و اصلاح رابطه انسان و جهان هستی با خدا مؤثر باشد؛ زیرا در آیات و روایات، شناخت اسما و صفات الهی۱ و تخلق به آنها۲ غایتِ آفرینشِ انسان و جهان معرفی شده است.
مباحث اسما و صفات الهی را می‌توان در قالب سه دسته تقسیم‌بندی کرد: مباحث لفظ‌شناسی، وجودشناسی و معناشناسی. مباحث لفظ‌شناختی ناظر به گزاره‌ها و مباحثه‌ها در باره الفاظ صفات الهی است. مباحث وجودشناختی صفات به ماهیت وجودی صفات و رابطه صفات با ذات می‌پردازد. مباحث معناشناختی مشتمل بر چگونگی تفسیر و فهم صفات و رابطه آفریدگار با آفریدگان است.۳ مباحث وجودشناختی صفات در مقایسه با نظریه تثلیث و تجسد و ارتباط آن با انگاره صفات الهی در اندیشه مسیحی، برای متکلمان و فیلسوفان مسلمان اهمیت بسزایی یافت.۴ در سخنان امام علی علیه السلام و اهلبیت علیهم السلام، مباحث لفظیِ صفات به طور مستقیم مطرح نشده است و بیشترین حجم از مباحث خداشناسی ناظر به مباحث معناشناسی صفات الهی است.۵ در این مقاله، مباحث ناظر به مسائل وجودشناختی و معناشناختی صفات است.
در بررسی وجودشناختی و معناشناختی صفات الهی دو نظریه کلی وجود دارد: نظریه اثباتی یا ایجابی صفات و نظریه سلبی صفات. فیلسوفان، قریب به اتفاق متکلمان و نیز گروه بسیاری از عارفان، الهیات اثباتی را در پیش گرفته‌اند و در مقابل، قریب به اتفاق محدثان، به الهیات سلبی گرویده‌اند. روشن است که منشأ گرایش محدثان، وجود اخبار فراوانی است که بر الهیات سلبی دلالت دارند؛ تا آن‌جا که شیخ صدوق، به‌عنوان
1.. «اللهُ الَّذی خَلَقَ سَبعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الاَرضِ مِثلَهُنَّ یتَنَزَّلُ الاَمرُ بَینَهُنَّ لِتَعلَموا اَنَّ اللهَ عَلی كُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ وَ اَنَّ اللهَ قَد اَحاطَ بِكُلِّ شَیءٍ عِلمًا»؛ خداوند کسی است كه هفت آسمان را آفرید و زمین را نیز مانند آنها قرار داد؛ اراده و فرمان الهی در میان آنها فرود میآید تا بدانید كه خداوند بر همه چیز توانا است و علم خداوند به همه‌چیز احاطه دارد (سوره طلاق، آیه ۱۲). تکیه بر «قدرت» و «علم» خداوند در میان تمام اسمای الهی، نه برای تخصیص، بلکه برای این است که این دو اسم، منشأ دیگر اسما و صفات الهی‌اند. بنا بر این، غایت انسان در بُعد شناختی‌اش، شناخت اسما و صفات خداوند است (المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۹، ص۳۲۶ ـ ۳۲۷).
2.. «تَخَلَّقُوا بِأَخْلَاقِ اللّهِ»؛ خودتان را به اخلاق الهی بیارایید! (بحار الأنوار، ج۵۸، ص۱۲۹).
3.. ر.ک: «اسما و صفات الهی»، ص۷۲ ـ ۷۳.
4.. فلسفۀ علم کلام، ص۶۶.
5.. ر.ک: «اسما و صفات الهی»، ص۷۳ ـ ۷۴.
