پژوهشی در انتساب چند اثر جدید الإنتشار به ابومحمّد حسن بن علی بن شعبة حرّانی، محدّث شناخته‌شدۀ شیعی - صفحه 53

از آن دست عالمان شیعی است که اطلاعات اندکی در باره وی دانسته است. از جمله آن که، از تاریخ ولادت و وفات او اطلاع دقیقی در دست نیست.۱ اطلاعات اندک در باره ابن شعبه حَرّانی سبب شده است تا عالم متتبّع و برجسته معاصر، محدّث نوری در باره وی چنین اظهار نظر کند:

۰.من تاکنون طبقه صاحب تحف العقول را به دست نیاورده‌ام.۲

قدیم‌ترین آگاهی‌های موجود از او در منابع امامیه، از سده دهم هجری است. ظاهراً عالم شناخته شده امامی شیخ ابراهیم قَطیفی، معاصر محقّق کرکی (م940ق)، نخستین عالمی است که در اثر خود، الوافیة فی الفرقة الناجیة (نگاشته در سال 945ق) از ابن شعبة حرّانی نام برده است. او در این کتاب، حدیثی از امام علی علیه السلام را از کتاب التمحیص نقل کرده و این اثر را به ابن شعبه نسبت داده است:

۰.حدیث نخست، روایتی است که دانشمند فاضل عامل فقیه و هوشیار أبو محمّد حسن ابن علی بن شعبه حرّانی در کتاب خود به نام التمحیص از امیر المؤمنین علیه السلام نقل کرده که فرمود...۳

پس از دست‌یابی عالمان شیعه در عصر صفوی به کتاب تُحَف العُقول حسن بن شعبة حرّانی، نام وی و اثرش شهرت فراوانی در سنت علمی امامیه یافت تا آن‌جا که دو عالم حدیث‌شناس برجسته شیعی، شیخ حرعاملی (م1104ق)۴ و علامه مجلسی (م1111ق)۵ با پذیرش انتساب کتاب تحف العقول به وی، از آن در زمره منابع حدیثی خود در نقل احادیث بهره‌های بسیاری جستند. از آن زمان به این سو، ابن شعبة حَرّانی در میان عالمان امامی شهرت یافت؛ به‌گونه‌ای که همه شرح‌حال‌نگاران متأخر، او را در زمره عالمان ثقه و مورد اعتماد امامی قرن چهارم و معاصر شیخ صدوق (م381ق) و از استادان شیخ مفید (م413ق) معرفی کرده‌اند؛۶ اما سید محسن امین بر این باور است که هر چند شیخ مفید از

1.. هر چند نمازی شاهرودی، بدون ارائۀ مدرک و شاهدی، تاریخ وفات وی را حدود ۳۲۳ق، گزارش کرده است (مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۸، ص۴۹۶).

2.. خاتمة مستدرک الوسائل، ج۱، ص۱۸۷.

3.. الوافیة فی تعیین الفرقة الناجیة، ص۱۷۰.

4.. وسائل الشیعة، ج۳۰، ص۱۲۵، ۱۵۶؛ أمل الآمل، ج۲، ص۷۴.

5.. بحار الأنوار، ج۱، ص۱۰، ۲۹.

6.. أمل الآمل، ج۲، ص۷۴؛ بحار الأنوار، ج۱، ص۱۰، ۲۹؛ الطریق إلی الله، ص۱۲۶؛ ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۱، ص۲۴۴؛ روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات، ج۲، ص۲۸۹؛ تأسیس الشیعة لعلوم الإسلام، ص۴۱۳؛ أعیان الشیعة، ج۵، ص۱۸۵ - ۱۸۶؛ الذریعة، ج۳، ص۴۰۰؛ طبقات أعلام الشیعة، ج۱، ص۹۳.

صفحه از 70