جستاری در مفهوم «نسخه»؛ سبکی در گردآوری و گزارش احادیث - صفحه 29

است.۱ اما «نسخه» در میان فهرست‌نگاران در سه معنا به کار رفته است:

1. رونوشتی از یک کتاب؛ بیشترین کاربرد این واژه در فهرست‌نامه‌ها به این معنا اختصاص یافته است.۲ نجاشی در جایی آورده است:

فأما کتاب الحج فسلم إلی نسخته‏ فنسختها.۳

وی همچنین گفته است:

فأخرج إلینا کتاب عمل. قال الصفوانی: نسخته‏.۴

2. تحریرهای مختلف از یک کتاب؛ برخی از آثار دارای تحریرهای متفاوت بوده‌اند. به نظر می‌رسد که این تغییرات، در بیشتر موارد، از سوی خود مؤلف بوده و به بازنگری‌های بعدی وی مرتبط باشد؛ البته گاه تغییر و تصرف از سوی شاگردان و یا راویان کتاب بوده است. ابن نوح در باره تحریرهای مختلف کتاب حسین بن سعید گفته است:

فیجب أن تروی عن کل نسخة من هذا بما رواه صاحبها فقط، و لا تحمل روایة علی روایة و لا نسخة علی نسخة، لئلا یقع فیه اختلاف.۵

معمولاً این مفهوم از نسخه به همراه روایت به کار رفته است.۶

3. سبکی خاص از نگارش‌های حدیثی.

«نسخه» در پاره‌ای اوقات به معنایی اصطلاحی به کار رفته است که از آن نوعی خاص از نگارش‌های حدیثی استنتاج می‌شود. یافتن تعریفی قابل قبول از این اصطلاح برای کشف تفاوت این سبک از نگارش آثار حدیثی با سایر انواع، مانند أصل و مسائل، ما را بر آن داشت تا با مراجعه به منابعی که به تعریف آن اهتمام ورزیده‌اند و تحلیل سندی احادیث برجای مانده از راویانی که به ایشان نسخه نسبت داده شده، به کشف مراد فهرست‌نویسان و کتاب‌شناسان قرن پنجم دست یابیم.

1.. «و نسخت الکتاب من باب نفع و انتسخته و استنسخته أی نقلته» (مجمع البحرین، ج۲، ص۴۴۴).

2.. برای نمونه، ر.ک: فهرست النجاشی، ص۶، ش۱؛ ص۴۸، ش۱۰۰.

3.. همان، ص۲۶۸، ش۶۹۸.

4.. همان، ص۳۴۶، ش۹۳۵.

5.. همان، ص۶۰، ش۱۳۷. بر اساس گزارش نجاشی، کتاب عبد الله بن محمد طیالسی‏ دو تحریر با حجم‌های متفاوت داشته است (همان، ص۲۱۹، ش۵۷۲). شیخ طوسی نیز نوادر أبان بن عثمان را دارای دو نسخه می‌داند (الفهرست، ص۶۰، ش۶۲).

6.. برای نمونه: «و أکثر ما یری منه نسخة روایة الحسن بن محبوب أو محمد بن أبی عمیر» (فهرست النجاشی، ص۱۲۷، ش۳۲۹).

صفحه از 51