شرح یکی از برجسته ترین سخنان امام حسن مجتبی علیه السلام که در آن برخی صفات مهم انسان مؤمن که شایسته همنشینی و برادری است شمرده شده و متصف شدن به آن صفات به منزله اخلاق کریمان سفارش شده است. امام علیه السلام در این بیان برای یکی از مؤمنان که او را برادر خویش خطاب می‌کند، ویژگیهای برجستة اخلاقی برمی‌شمرد.

حکمت در گفتار

حکمت در گفتار

فإذا قَالَ بَذَّ الْقَائِلِينَ

واژه‌شناسی

ابن‌اثیر در توضیح واژۀ «بذّ» مینویسد: این واژه به معنای سبقت گرفتن و چیره شدن است.۱ این معنا نشان از برتری عقل و دانش انسانی است که اهل خاموشی و سکوت است.

ترجمه و شرح

«پس آن‌گاه که به سخن می‌آمد، بر سخنوران پیشی می‌گرفت و پیروز می‌شد».

انسانها، اگر از عقل و دانش بهرۀ کافی نداشته باشند، غالباً نیازمند خودنمایی‌اند و جبران کاستیهای خود را در اظهارنظرهای مکرر و سخن گفتن بسیار میبینند؛ غافل از آنکه سخن گفتن بسیار، نشانة کوته‌فکری و کم‌خردی است و خطاها و لغزشهای بسیار با خود می‌آورد؛ از چشم دیگران میاندازد و بذر بیزاری و انزجار از خود را در دل دیگران میپراکند؛ و آدمی را به یاد ضرب‌المثلی معروف میاندازد که: «ازقضا سرکنگبین صفرا فزود». در حالی که حکما از زمانهای دور گفتهاند: «کم گوی و گزیده گوی چون دُر». همچنین، از لقمان حکیم نقل شده است که «اگر سخن گفتن چون نقره است، خاموشی چون زر پُربهاست». ۲

کوتاه سخن آنکه خاموشیِ بسیار و سخن گفتنِ کم به آدمی اجازه میدهد تا پیش از آنکه لب به سخن بگشاید، بیندیشد و در مفاهیم صریح و ضمنی کلام خود و عواقب و نتایج آن تأمل کند. این امر سخنان او را حکمت‌آمیزتر و در نتیجه سودمندتر می‌سازد و وی را کمتر به اشتباه مبتلا ساخته، زمینة ندامت و پشیمانی را به حداقل میرساند، چنان‌که در حدیث مشهور از امام علی علیه السلام آمده است: «عاقل پیش از سخن گفتن میاندیشد و احمق پس از آن».۳ دقت و تأمل پیش از سخن گفتن، سنجیده و خردمندانه بودن سخن او را نیز تضمین می‌کند و برتری، یا به تعبیر امام حسن مجتبی علیه السلام، پیروزی او را بر هم‌صحبتان در پی خواهد داشت.

1.. النهایة فی غریب الحدیث: ج۱ ص۱۱۰.

2.. روضة المتقین: ص۲۵۰.

3.. ر.ک: نهج البلاغۀ، شرح محمد عبده: ج۴ ص۱۱ ح۴۰.