4. توريه

مفهوم توريه

در کنار تقيه، توريه نيز مي‌تواند زمينهاي براي آسيب ديدن حديث در مرحله صدور شود. توريه به معناي پنهان داشتن حقيقت و در پس پرده نگاه داشتن حکم واقعي است. ^۱ توريه کننده حقيقت را بيان نمي‌کند، امّا دروغ نيز نمي‌گويد و به ظرافت، سخني بر زبان مي‌آورد که شنونده، ظاهر آن را با عقيده‌ي خود مخالف نمي‌بيند و گاه حتي آن را هماهنگ و موافق با خود مي‌پندارد. اين به واقع گونه‌اي بهره‌گيري هوشمندانه از اين قابليت‌ زبان است که ظاهر ابتدايي کلام مي‌تواند با مراد جدّي و نهفته‌ي آن متفاوت باشد و به سخن ديگر گاه معنايي را از سخن منظور داريم که ظاهر نيست، امّا سخن و متن تاب تفسير به آن را دارد. ^۲
معصومان گاه ناگزير از همراهي ظاهري با پرسشگران متعصّب و اختلاف‌افکن بوده‌اند و از اين رو براي کمتر به کار بردن تقيه، از توريه سود مي‌جستند.
امام صادق عليه السلام به کاربرد اين روش تصريح کرده است:
إنِّي لَأَتَکَلَّمُ بِالحَرفِ الواحِدِ، لِيَ فِيها سَبعُونَ وَجهاً، إن شِئتُ أَخَذتُ کَذا وَ إِن شِئتُ أَخَذتُ کَذا.»^۳
سخني مي‌گويم که هفتاد احتمال معنايي دارد و هر کدام را خواستم منظور مي‌دارم.
امامان اين شيوه را افزون بر توانايي خود، بر زمينه‌هاي مناسب و بسترهاي آماده زباني بنا نهاده و قابليت ذاتي و اقتضايي زبان را چنين گوشزد کرده‌اند:
«أَنتُم أَفقَهُ النّاسِ إذا عَرَفتُم مَعانيَ کَلِماتِنا، إنَّ الکَلِمَةَ لَتَنصُرِفُ عَلي وُجوهٍ، فَلَوشاءَ إنسانٌ لَصَرَفَ کَلامَهُ کَيفَ شاءَ وَ لا يکذِبُ»؛
شما فهيمترين مردمان هستيد هرگاه که معاني سخنان ما را بدانيد. سخن بر صورت‌هاي گوناگوني مي‌چرخد و اگر انساني بخواهد، سخنش را هرگونه بخواهد مي‌چرخاند بي‌آن که دروغ بگويد.
امامان ياران و راويان خود را نيز به اين شيوه سفارش نمودند و رفتار و سخنان توريه‌آميز آنان را تأييد و تشويق کردند. ^۴ نمونه تاريخي مورد استناد امامان در اين باره، توريه ماهرانه حزقيل، مؤمن آل فرعون است. سخن چينان، يکتاپرستي حزقيل را به گوش فرعون رساندند و چون او و خبرچينان نزد فرعون گرد هم آمدند، فرعون پرسيد: خداي تو کيست؟
حزقيل به جاي پاسخگويي صريح و مستقيم گفت: از ايشان بپرس خداوند، روزي دهنده و دور کننده‌ي سختي‌هايشان کيست؟ فرعون پرسيد و هنگامي که آنها پاسخ دادند: فرعون خالق و رازق و سامان دهندة ما است، حزقيل گفت: خداي من، خداي ايشان و روزي رسان من، نيز روزي دهندة ايشان است.
با دقت در سخنان حزقيل، مي‌فهميم که او نگفت: خداي من، همان خدايي است که اينها بر زبان مي‌آورند، بلکه خداي واقعي و حقيقي آنان را مقصود نمود و فرعون را قانع کرد. او بدون آن که شرک ورزد و يا دروغ بگويد، توريه کرد و خود را از چنگال فرعون رهانيد. ستمکاري که ساحران ايمان آورده را به دار آويخت و دست و پايشان را بريد. ^۵
اين شيوه موجب مي‌شود ما هنگام رويارويي با احاديثي که به ظاهر با مباني اعتقادي و يا عملي معصومان معارض و مخالف است، احتمال معنايي دورتر و توريه نهفته در حديث را از نظر دور نداريم و در پي کشف مقصود واقعي حديث باشيم. در اينجا نيز ـ بسان تقيه ـ نبايد افراط کنيم و شيوه‌اي را که گاه به گاه و از سر نياز و به ندرت به کار رفته، روشي فراگير و هميشگي بپنداريم و به دلخواه، در معاني ظاهري و مفاهيم عرفي دست ببريم. يک مطالعه اجمالي در فقه و شروح حديث، مؤيد اندک بودن کاربرد توريه است. ما تنها به ذکر يک نمونه و ارائه نشاني چند حديث که برخي فقيهان مفهوم آنها و يا يکي از احتمالات معنايي آنها را توريه دانسته‌اند، بسنده مي‌کنيم و به بحث‌هاي دقيق و فنّي فقهي نميپردازيم. ^۶