1 . الايضاح ، فضل بن شاذان (درگذشته 260 ـ ه . ق)

بنا به نقل نجاشى ـ رجال شناس بزرگ شيعه ـ ابومحمّد فضل بن شاذان بن خليل ازدى نيشابورى ، از مشايخ حديث و محدثان مورد وثوق قرن سوم هجرى قمرى است. او در دوره أئمه متأخر شيعه مى زيست و از امام جواد عليه السلام و حتى به گفته اى از امام رضا عليه السلام نيز حديث نقل كرده است. وى ، هم فقيه بود و هم متكلّم ، و از افراد جليل القدر شيعه به شمار مى آيد ، به گونه اى كه نجاشى مى گويد:
هو فى قدره أشهر من أن نصفه؛منزلت او مشهورتر از آن است كه توصيفش كنيم.^۱
فضل بن شاذان ، محدّثى پركار و نويسنده اى پر اثر است. به گفته كنجى ^۲ ، او صد و هشتاد كتاب تأليف كرد كه نجاشى حدود پنجاه اثر از آنها را در دست داشته و نام برده است. نام اين كتاب ها ، نشان دهنده آن است كه بُعد كلامى و عقايدى فضل بن شاذان بسيار قوى است و حتى شايد قوى تر از بعد فقهى او. برخى از اين كتاب ها ـ كه تعدادشان نيز كم نيست ـ عنوان ردّيه دارند ^۳ كه نشان دهنده حضور فعّال ابن شاذان در جبهه فرهنگى عصر خويش است.
شيخ طوسى نيز گزارشى مشابه نجاشى ارائه كرده و چند كتاب ديگر نيز با عنوان رديّه نام برده كه در گزارش نجاشى نيامده است؛ مانند ردّ بر يزيد بن بزيع خارجى ، ردّ بر احمد بن يحيى ، ردّ بر مثلّثه «سه گانه پرستان» و يك كتاب با عنوان «نقض» كه نظر فقهى عبيد را در طلاق ردّ كرده است. ^۴
كشّى نيز در رجال خود به شرح حال فضل بن شاذان پرداخته و روايت هاى متعارض در باره او را نقل كرده ، اما در پايان ، مدح و توثيق را ترجيح داده است. گفتنى است اين توثيق كشّى ، از گزارشش در باره رابطه ميان فضل بن شاذان و محمّد بن سنان به دست

مناظره هاى مكتوب

چكيده

گفتگو ، مناظره و احتجاج هاى امامان معصوم عليهم السلام و عالمان پيرو ايشان ، تصديق عملى گفته هاى نغز آنان در اين باب است. گزارش اين مناظرات زيبا ، جواز و بلكه رجحان گفتگو را اثبات مى كند و ادب گفتگو ، بايسته ها و نبايسته هاى آن را نشان مى دهد. ما در گفتارى ديگر به اين ها پرداخته ايم ، ^۱ از اين رو در اينجا به چند كتاب اشاره مى نماييم كه هر يك ، گزارش و انتقال اين سرمايه هاى فكرى و معنوى شيعه را به عهده گرفته اند و يا خود متن ، احتجاج و پاسخگويى مؤلف آن است؛ ايضاح فضل بن شاذان ، المناظرات ، احتجاج طبرسى و اثرى جديد به نام گفتگوى تمدّن ها در قرآن و حديث .
دو كتاب نخست ، هم در بردارنده احتجاج هاى كلامى اند و هم گفتگوهاى فقهى و كتاب سوم ، به گزارش بسيارى از احتجاجات معصومان عليهم السلام به ترتيب تاريخى مى پردازد و كتاب چهارم ، دسته بندى منطقى و زيبايى از آداب مناظره دارد.
گفتنى است كتاب احتجاج طبرسى ، با وجود تأليف كتاب هايى متعدد در زمينه گفتگو و مناظره ، هنوز مهم ترين منبع كهن حديثى در اين موضوع به شمار مى رود. از اين رو ، با تفصيل بيشترى بدان پرداخته ايم. ترتيب گفتار ما ، ترتيبى تاريخى بر اساس مؤلّفان است و گاه در معرفى كتاب ، ترجمه مختصرى از مؤلف نيز مى آوريم و سپس به انتساب و اعتبار كتاب پرداخته و پس از آن ، محتواى كتاب را به اجمال گزارش مى كنيم .
كليد واژه : الايضاح ، فضل بن شاذان ، مناظرات شيعه ، الاحتجاج ، طبرسى ، گفتگوى تمدّن ها.