157
درسنامه فهم حديث

حال اگر اين دو مفهوم متقابل بار ارزشي متعادل و تکرّر نسبي متوازن داشته باشند يعني تعداد احاديث هر دو سو، نزديک به هم و شدّت و ضعف هر طرف در حکم‌ها و درخواست‌ها هم اندازه باشد، توجه محض به احاديث يک طرف تقابل و غفلت از احاديث طرف ديگر، ما را دچار افراط در ارزش‌گذاري آن مفهوم مي کند و توصيه ها يا مذمّتهاي حديث را بدون مرز مي بينيم و در مقام عمل نيز به افراط و تفريط مي گراييم. به عبارت ديگر، هر يک از دو مفهوم متقابل به منزله يک قيد بزرگ براي ديگري است، که توجه نکردن به آن همان اشکالي را پديد مي آورد که در درون يک خانواده حديث پيش مي آيد و حکمي را که در واقع مقيد است، به سبب نديدن قيد، مطلق مي بينم و حکم خاص را عام مي پنداريم. اين توجه يکسويه و نديدن احاديث مربوط به مفهوم متقابل، گاه موجب سکوتهاي افراطي و طولاني از سوي کساني شده که احاديث سکوت را ديده و احاديث کلام را نديده اند و گاه آنان را که احاديث سرور و فرح را ديده ولي به احاديث حزن توجه نکرده اند، در شاديهاي هيجاني و طربهاي خيالي فرو برده است. از اين رو، تشکيل خانواده حديث براي مفهوم متقابل نيز لازم است و در مثال نخست، احاديث باب يأس که با أمل متضاد است نيز بايد اخذ و در کنار أمل مطالعه شود.
اين شيوه، يعني ديدن احاديث موضوعهاي مرتبط و متقابل در کنار موضوع اصلي، در تاريخ تدوين حديث سابقه دار است، اگرچه پردامنه نيست. در ميان متقدمان، کليني در سامان دادن کتاب عقل و جهل و ايمان و کفر کافي از اين روش سود جسته است و در عصر حاضر مي توان به کتاب‌هاي ميزان الحکمه، الحياه و نضره النعيم اشاره کرد.

چکيده

o دست‌يابي به احايث هم‌خانواده، از طريق مراجعه به جوامع روايي و کاربرد معجمهاي موضوعي و لفظي، به هر دو شکل مراجعه به کتاب و استفاده از


درسنامه فهم حديث
156

مي دهند و از اين نظر در حوزه معنايي خود روشن و روشنگرند. اما با توجه به وجود روايات بسيار در همه پهنه هاي زندگي که ناظر به بسياري از مفاهيم اعتقادي و اخلاقي اند و تعدّد و تقارب اين مفاهيم، ضروري است که روايات ذيل همه اين موضوعات مرتبط و به هم پيوسته را مطالعه کنيم. براي مثال، احاديث أمل (آرزو)، خود بسيار زياد و شامل بيش از يکصد حديث است. امل مذموم، امل ممدوح، آمال طولاني و دور و دراز، بزرگ‌ترين آرزو و ... همه خود از عناوين فرعي باب امل هستند. اما مفاهيم تمنّي و رجاء نيز از جهاتي به اين موضوع نزديک و با آن مرتبط‌اند و از اين رو، براي نگرش کلي و دقيق اسلام و پيشوايان ما به امل و آرزو، به بررسي احاديث اين سه دسته و حتي برخي از احاديث باب طمع نياز داريم. به عبارت ديگر اگر بخواهيم يک تحقيق کامل انجام دهيم، بايد افزون بر ديدن همه احاديث باب امل، خانواده حديث هر يک از ابواب تمنّي، رجاء و طمع را نيز تشکيل دهيم و آن‌گاه با توجه به احاديث مشترک و متقارب هر يک از اين خانواده ها، نظر نهايي را درباره آرزو بيان داريم.
گفتني است گاه موضوعات مرتبط دسته بزرگي از احاديث را شامل نمي شود و در پيگيري و جستجو، جز معدودي حديث به دست نمي آيد. در اين صورت احاديث آن در کنار همان خانواده موضوع اصلي نهاده مي شوند، نه آنکه به صورت مستقل مطرح گردند. براي مثال واژه «نُزْهَه» نسبت به «فرح» و «سرور» چنين است.

متقابلها

حوزه معنايي هر مفهوم با مفهوم مقابل آن تحديد و در بسياري از موارد تعريف و تبيين مي شود. اين کارکرد مانند کارکرد واژه هاي متضاد و از مصداقهاي قاعده «تُعْرَفُ الأشْياءُ بأضْدادِها» است. گفتني است مفهوم متقابل، خود با موضوع اصلي در تقابل است و از اين‌رو با احاديث متعارض که در درس بعد مي‌خوانيم متفاوت است. احاديث متعارض داخل همان موضوع‌اند، اما با دسته‌اي از احاديث آن موضوع، متعارضند.

  • نام منبع :
    درسنامه فهم حديث
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    سازمان چاپ و نشر دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1389
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 367951
صفحه از 240
پرینت  ارسال به