سیر تاریخی عرضه حدیث

پرسش :

عرضه حدیث بر معصومان(ع) چه سیر تاریخی را گذراند؟



پاسخ :

عرضه حدیث، جریانی همزاد با نقل حدیث است. جریانی که بر اساس نیازها، ضرورت ها و محدودیت ها، شدّت و ضعف پیدا کرده و انگیزه های مختلف، به آن سمت و سویی متعدّد بخشیده است.

نمونه های یافت شده، گواه این ادّعایند که عرضه حدیث، شیوه مستمرّ راویان و عالمان و پاسخ گویی به آن، سیره مداوم معصومان، از پیامبر اکرم(ص) تا امام زمان(ع) بوده است.

یک نمونه از عصر پیامبر(ص)، در داستان جویبر و فرمان پیامبر(ص) به ازدواج ذلفا با او، قابل مشاهده است. لبید، پدر ذلفا، به جویبر، اعتماد نکرد و قاصدی را خدمت پیامبر(ص) فرستاد تا صحّت فرمان ایشان را به دست آورد.[۱]

همچنین، برخی مفهوم «جماعت» را در «توصیه به همراهی با جماعت»، از پیامبر(ص) جویا شدند. ایشان فرمود:

[مقصود از] جماعت امّت من، گروه بر حقّ است؛ حتّی اگر کم باشند.[۲]

در زمان امام علی(ع) تا امام سجّاد(ع) هم نمونه هایی از عرضه حدیث، گزارش شده است.[۳]

با گسترش فرهنگ حدیثی، عرضه حدیث بر امام باقر(ع) و امام صادق(ع) گسترش یافت. پیدایش غالیان و احادیث ساختگی شان، به گسترش عرضه، دامن زد و امام صادق(ع)، از برخی اصحاب خود، مانند عنبسه، خواست تا گفته های دروغ گویی مانند ابو خطّاب غالی را بر ایشان، عرضه کند. امام(ع) سپس به رد آنها پرداخت.[۴]

محمّد بن مسلم، بعضی روایاتی را که خود از امام باقر(ع) شنیده بود، بر امام صادق(ع)، عرضه کرد و امام(ع)، آنها را تأیید و تبیین دقیق تری را ارائه کرد. در روزگار امام صادق(ع) کتاب های حدیثی نیز بر ایشان عرضه شد.[۵] عرضه های حدیثی در این دوران و دوران امام کاظم(ع)، بیشتر رنگ فقهی دارد.

گسترش فعّالیت غالیان، موجب فزونی عرضه حدیث بر امام رضا(ع) شد. یونس بن عبد الرحمان، سردمدار عرضه حدیث در این دوره، گفته است: در عراق، برخی اصحاب امام باقر(ع) و شمار فراوانی از اصحاب امام صادق(ع) را یافتم. از آنان، حدیث شنیدم و کتاب هایشان را اخذ کردم و سپس، آنها را بر امام رضا(ع) عرضه داشتم. امام(ع)، بسیاری از آنها را انکار کرد و انتساب آنها را به امام صادق(ع) نپذیرفت.[۶]

از زمان امام جواد(ع)، عرضه مکتوب اوج گرفت[۷] و در روزگار امام هادی(ع) و امام عسکری(ع)، ادامه یافت. عرضه مجموعه های حدیثی، در این دوران نیز رواج دارد که می توان به عرضه کتاب های بنی فضّال و همچنین کتاب یوم و لیلة، اثر یونس بن عبد الرحمان، اشاره کرد.[۸]

در زمان غیبت صغرا، عرضه حدیث بر امام زمان(ع)، تنها از طریق مکاتبه، انجام شده است؛ همچنان که بر نائبان خاصّ امام نیز حدیث، عرضه شده است. برای نمونه، کتاب های ابن ابی العزاقر، بر نائب خاص امام(ع)، حسین بن روح، عرضه شدند و از آنها سؤال شد.[۹]

[۱] الکافی : ج ۵ ص ۳۴۱ ح ۱ .

[۲] معانی الأخبار : ص ۱۵۴ ح ۱ : «جَمَاعَةُ اُمَّتی أهلُ الحَقِّ وَإن قَلّوا» .

[۳] ر . ک : ح ۵۴۸ ـ ۵۵۷ . نیز ، ر . ک : مجلّه علوم حدیث : شماره ۶ مقاله «عرضه حدیث» ص ۳۸ ـ ۴۲ .

[۴] ر . ک : ح ۶۳۶ (رجال الکشّی عن عنبسة بن مصعب) .

[۵] ر . ک : ح ۵۷۴ .

[۶] ر . ک : ح ۶۵۳ .

[۷] ر . ک : ح ۶۵۸ گفتنی است عرضه مکتوبات حدیثی پیش از امام جواد(ع) نیز بوده است . برای نمونه، کتاب «دیات» که بعدها به کتاب ظریف بن ناصح مشهور شد . بر امام صادق(ع) و امام رضا(ع)عرضه شده است (ر . ک : الکافی : ج ۷ ص ۳۲۴ ح ۹) .

[۸] ر . ک : ح ۶۵۹ و رجال النجاشی : ص ۴۴۷ ش ۴۴۵ .

[۹] ر . ک : ح ۴۰۱ .



بخش پاسخ گویی پایگاه حدیث نت