شیخ طوسی(385 ـ 460 ق)

ابو جعفر محمّد بن حسن بن علی طوسی، معروف به شیخ الطائفه و شیخ طوسی، فقیه، محدّث، مفسّر، متکلّم، رجالی، از عالمان قرن پنجم هجری است. وی؛ سال ۳۸۵ ق، در شهر طوس (توس) به دنیا آمد و در سال ۴۰۸ ق در ۲۳ سالگی به بغداد هجرت کرد و تا پایان عمر، در عراق ماند. سال ۴۳۶ ق، پس از وفات سید مرتضی، به مرجعیت عامه شیعه رسید. سال ۴۴۷ ق، ترکان سلجوقی با استفاده از ضعف آل بویه، به بغداد حمله کردند و با اشغال آن و حمله به محلّه های شیعه نشین و خانه شیخ طوسی و آتش زدن کتاب خانه ابو نصر شاپور بن اردشیر ـ که دار العلم مهمّی در بغداد بود ـ، ده ها هزار جلد کتاب فارسی و عربی، میراث علمی هند، چین و روم، طعمه آتش شدند.[۱]

وی در پی این فتنه، به نجف اشرف، مهاجرت کرد و دوازده سال در آنجا ماند و حوزه نجف را بنیان نهاد. خاندان شیخ تا چند نسل، همه از علما و فقیهان شیعه بوده اند. پسرش ابو علی حسن بن محمّد ملقّب به مفید ثانی است. وی در سال ۴۶۰ ق در ۷۵ سالگی در گذشت و بنا به وصیتش در خانه خود به خاک سپرده شد و خانه اش بنا به وصیت او، به مسجد تبدیل شد که اکنون به مسجد شیخ طوسی معروف است.[۲]

مکانت حدیثی

برخی مشایخ شیخ طوسی عبارت اند از: شیخ مفید، سید مرتضی، احمد بن عبد الواحد بزّاز، معروف به ابن حاشر و ابن عبدون، احمد بن موسی، معروف به ابن صلت اهوازی، ابو عبد اللّٰه حسین بن عبید اللّٰه غضائری، ابو الحسین علی بن احمد بن محمّد بن ابی جید که بیشترین روایات کتابش از این افراد، اخذ شده است.

بیش از سیصد نفر از علمای شیعه و گروهی از اهل سنّت، از وی اخذ حدیث کرده و نزد وی شاگردی کرده اند[۳] که احمد بن حسین بن احمد نیشابوری، ابو الصلاح حلبی، حسن بن حسین بن علی، معروف به حسکا، از آن جمله اند. رجالی معاصر وی، نجاشی، در توصیف شیخ طوسی می گوید: «ابو جعفر، جلیل فی أصحابنا، ثقة، عین من تلامذة شیخنا أبی عبداللّٰه».[۴] علّامه حلّی، وی را «صدوقٌ، عارف بالأخبار و الرجال و الفقه و الاُصول و الکلام... و جمیع الفضائل تنسب إلیه، صنّف فی کلّ فنون الإسلام و هو المهذّب للعقائد» توصیف می کند.[۵] عالمان شیعه و سنّی پس از شیخ طوسی، او را به بزرگی، جلالت و وثاقت، ستوده اند.[۶]

آثار حدیثی

شیخ طوسی، از محدّثان پُر حدیث و پُر تألیف شیعه به شمار می آید و دو کتاب از چهار کتاب اصلی شیعه، نگاشته اوست. در مجموع، بیش از ۵۳ کتاب و رساله چاپ شده و نشده از وی شمارش شده اند.[۷] برخی از آثار چاپ شده او عبارت اند از: تهذیب الأحکام؛ این کتاب، در موضوع احادیث فقهی و حاوی ۱۳ هزار و ۵۹۰ حدیث در ضمن ۳۹۳ باب و ده جلد تنظیم شده است و سومین کتاب از کتب اربعه شیعه است. پژوهش هایی در باره تهذیب الأحکام، در چند محور: شرح ها، حواشی، اسانید و گزیده نگاری سامان یافته است؛[۸]

کتاب دیگر شیخ عبارت اند از: الاستبصار فی ما اختلف من الأخبار. این کتاب، چهارمین کتاب از کتب اربعه و در موضوع احادیث فقهی است. بنا به شمارش مؤلّف ۵ هزار و ۵۱۱ حدیث دارد. برخی تعداد احادیث آن را ۶ هزار و ۵۳۱ حدیث دانسته اند.[۹] علّامه تهرانی در الذریعة، از دوازده شرح و نیز از سیزده حاشیه بر این کتاب، نام برده است؛[۱۰]

کتاب های مصباح المتهجّد و سلاح المتعب، الأمالی؛ الغیبة؛ اختیار معرفة الرجال (تلخیص رجال الکشّی) و دو اثر او در رجال و فهرست نگاری: الفهرست و رجال الطوسی نیز در شمار کتاب های شیخ طوسی اند.


[۱] . الکامل فی التاریخ: ج۶ ص۲۱، الأعلام: ج۶ ص۸۴، روضات الجنّات: ج۶ ص۲۱۶ و ۲۲۵ و ۲۲۶.

[۲] . روضات الجنّات: ج۶ ص۲۲۶، تنقیح المقال: ج۳ ص۱۰۴، کنگره هزاره شیخ طوسی: ج۱ ص۱۷ و ۱۸.

[۳] . کنگره هزاره شیخ طوسی: ج۱ ص۲۳.

[۴] . رجال النجاشی: ج۲ ص۳۳۲ ش۱۰۶۹.

[۵] . خلاصة الأقوال: ص۲۴۹ ش۸۴۵.

[۶] . رجال النجاشی: ج۲ ص۳۳۲ ش۱۰۶۹، خلاصة الأقوال: ص۱۴۸ ش۴۶، تنقیح المقال: ج۳ ص۱۰۴ ش۱۰۵۶۳، معجم رجال الحدیث: ج۱۵ ص۲۶۵ ش۱۰۴۹۹، الأعلام: ج۶ ص۸۴، لسان المیزان: ج۵ ص۱۳۵ ش۴۵۲.

[۷] . التبیان: ج۱ مقدمه: صف- أو.

[۸] . تهذیب الأحکام، مقدمه محقق: ج۱ ص۴۷.

[۹] . الذریعة: ج۲ ص۱۵.

[۱۰] . همان: صص ۱۵ و ۱۶.