گرفته شده را اعطا مى كردند .
از اين رو ، هر سخنى ، از هر كسى و هر كتابى ، از هر دارنده كتابى ، قبول نمى شد ؛ بلكه ناقل سخن ، بايد جواز نقل آن سخن را از گوينده آن ، هر چند به واسطه ، مى داشت . همچنين بايد كتاب را نزد كسى مى خواند كه عالم به آن بود و سلسله اش به مؤلّف مى رسيد و دست نوشته تأييد وى بر نسخه اش موجود مى بود .
با اين توضيحات ، دو فايده مهمّ اجازه و اجازه نويسى در تمدّن اسلامى روشن مى گردد كه يكى «مدرك علمى» بودن اجازه براى صاحب آن و ديگرى ، پاسداشت حريم علم از دستبرد جاهلان و تحريف آن است .

2/1 . اقسام اجازه

در فرهنگ شيعه ، «اجازه» به معانى متعدّدى استعمال شده است كه عبارت اند از:
1 . اجازه حديث ، كه پس از اين ، در باره آن ، سخن گفته خواهد شد .
2 . اجازه اجتهاد كه در فقه شيعه مطرح است و مفهوم آن ، اين است كه مجتهدى ، با صدور اجازه نامه ، نايل شدن شاگردش را به مرتبه اجتهاد ، مورد تأييد قرار دهد . اين نوع اجازه ، موقعيت اجتماعى صاحب اجازه را تثبيت مى كرد . دكتر ابو القاسم گرجى در باره اين نوع اجازه ، چنين اظهار نظر مى كند :
در سده هاى اخير ، اين امر تداول داشته است كه به هنگام رسيدن طالب فقه به مقام شايسته اى از علم ، از سوى استاد يا استادان وى ، تصديقى غالبا به صورت كتبى و احيانا به طور شفاهى صادر مى گردد كه وصول او را به درجه اجتهاد ، گواهى مى دهد . اين تصديق را اصطلاحا «اجازه اجتهاد» نامند . امّا اين «اجازه» وراى جنبه تشريفى و بازتاب اجتماعى ، از ديدگاه علمى ، ارزش فراوانى در بر ندارد ، مگر از باب قول خبره يا به احتمال ضعيف ، شهادت . ^۱
3 . اجازه قطبيت و ارشاد . اين نوع اجازه ، در عرفان و تصوّف ، رايج است و مفهوم آن ، اين است كه قطبِ طريقه اى از تصوّف ، به وسيله آن ، يكى از شاگردانش را به مقام

داشته اند و نسخه هايى از اين كتاب ، با نسخه آنها مقابله و تصحيح شده است .
6 و 7 . اجازه دهندگان و اجازه گيرندگان : دانشمندانى كه اجازه روايت الكافى را اِعطا يا دريافت نموده اند . در باره اين دو گروه ، ضمن عنوان هاى «مدرّسان» و «مصحّحان» نيز سخن گفتيم .
در اين بخش ، اسامى كافى پژوهان ، به ترتيب الفبايى ، ذكر و در ذيل هر نام ، به پژوهشى كه در باره الكافى انجام داده اند ، اشاره شده است .

توضيح چند اصطلاح

قبل از شروع ذكر نام دانشمندان ، توضيحاتى در باره چند اصطلاح علمى ـ كه در اين نوشتار ، به وفور از آنها ياد شده ـ ضرورى است . لذا به درج توضيحاتى در باره اجازات ، نشان هاى سَماع و اِنهاء و بَلاغ و مقابله و قرائت موجود در نسخه ها ، تَرقيمه نسخه ها ، كيفيت تصحيح در نسخه هاى خطّى و رموز استفاده شده در حاشيه هاى الكافى مى پردازيم .

1 . اجازات

1/1 . اجازه نويسى در تمدن اسلامى

تمدّن اسلامى ، شكوفايى و رشد خود را با علم و انديشه آغاز نمود ، آن گاه كه انديشه ها را با نور علم و ايمان به كمال ، دعوت نمود و آموختن را عبادت دانست .
مسلمانان نيز در مسير گسترش تعاليم دينى ، به آموختن و آموزاندن علم و آداب تعليم و تربيت ، توجه خاصّى نمودند و بر همين اساس ، سنّت اجازه نويسى و اعطاى اجازات نقل روايات و نقل كتب ، بنيان گذارى شد .
دانشمندان براى پاسداشت حرمت علم و كنار زدن جاهلان و نا اهلان از عرصه آن ، شرايط خاصّى را براى احراز مرتبه حمل (دريافت) علم ، قائل بودند كه از جمله آنها ، درس گرفتن آن علم در نزد استاد و سپرى كردن دوره آموزشى بود. آنان در پايان دوره با مدرك معتبرى ، مقام علمى شاگرد را تأييد و اجازه نقل آن علم و كتاب درس