نشست علمی ««تعامل کلینی با راویان واقفی» شامگاه سه‌شنبه در مجمع‌الفکر الاسلامی برگزار و در آن بیان شد: امروزه چون نگاه درستی به تاریخ حدیث شیعه وجود ندارد، تمرکز بر نگاه رجالی سبب شده که برخی افراد حرف‌هایی در مورد احادیث بزنند تا عمده روایات ما ضعیف تلقی شود.
به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین منصور گروسی، از محققان پژوهشکده مجمع الفکر الاسلامی، شامگاه سه‌شنبه، ۲۸ آبان‌ماه، در نشست علمی «تعاملکلینیبا راویانواقفی»، که در مجمع‌الفکر الاسلامی برگزار شد، با بیان اینکه با دو نوع نگاه متأخرین و متقدمین در ارزیابی روایات روبرو هستیم، گفت: متقدمین با پرداختن به برخی شواهد، روایتی را در کتاب خود ذکر می‌کردند؛ توجه به منابع احادیث، روایان و مضمون احادیث سه شاهد برای ارزیابی حدیث در نزد آنان بود؛ یعنی اگر روایتی از این سه جهت معتبر بود، در کتب خودشان نقل می‌کردند.
این محقق تصریح کرد: منابع اولیه حدیثی با این نگاه‌ها نوشته شد، ولی بعدها هر کدام از این سه شاهد مبنا برای علما قرار گرفت تا روایات را بر مبنای هر کدام از آنها ارزیابی و نقل کنند؛ اخباریون ذکر روایت در منبع معتبر و اهل سنت خبر عدل را معیار قرار دادند و بعدها هم بزرگانی مانند آیت‌الله خویی بحث توثیق را ملاک قرار دادند و این نگاه رجالی که در جوامع دینی مطرح است، همین نگاه را دنبال می‌کند.
سنجش روایات متقدمین با معیارهای متقدم
این پژوهشگر با بیان اینکه اگر قرار است روایات متقدمین را محک بزنیم باید با معیار و نگاه‌های خود آنان محک بزنیم، در غیر این صورت اعظم احادیث از حیز انتفاع و مفید بودن ساقط خواهد شد، تصریح کرد: امروزه چون نگاه درستی به تاریخ حدیث شیعه وجود ندارد، تمرکز بر نگاه رجالی سبب شده تا برخی حرف‌هایی در مورد احادیث بزنند که عمده روایات ما ضعیف تلقی شود. به نظر بنده ریشه آن عدم درک درست معیار ارزیابی روایات از سوی متقدمین است.
گروسی با اشاره به روایات واقفی‌ها در کتاب کلینی افزود: ۵۹ راوی واقفی در اسناد روایات کلینی قرار دارند و مجموعه اسناد آنان هشت هزار و ۵۶۸ است و کسانی مانند عثمان بن عیسی، سماعة بن مهران، حمیدبن زیاد، منصور بن یونس و ... در زمره معروف‌ترین آنان هستند و یکی از آنان علی بن حمزه بطائنی است.
وی بیان کرد: نجاشی در مورد علی بن حمزه تضعیف و یا توثیقی نکرده، ولی شیخ طوسی او را واقفی مسلک برشمرده و ابن غضائری هم او را تضعیف کرده و با لعن به او تاخته است.
طریق نجاشی به کتب بطائنی
گروسی ابراز کرد: با وجود این اگر نگاه فهرستی به جایگاه علی بن حمزه و روایات وی داشته باشیم، می‌بینیم نجاشی در مورد کتبی که از بطائنی آورده، چند طریق ذکر کرده است که از جمله محمدبن ابی عمیر و احمد بن الحسن میثمی است و شیخ طوسی هم ابن ابی عمیر و صفوان بن یحیی را، که از مشایخ ثقات هستند، به عنوان راوی کتاب علی بن حمزه ذکر کرده است.
گروسی با بیان اینکه شاگردان علی بن حمزه کسانی مانند محمدبن ابی عمیر، حسن بن محبوب و یونس بن عبدالرحمان هستند که عمدتاً از اصحاب اجماع و ثقه‌اند، اظهار کرد: همچنین بیشترین نقل وی از ابوبصیر، امام کاظم(ع) و امام صادق(ع) است. بطائنی در کافی ۲۸۹ روایت دارد که ۵۲ روایت در اصول، ۲۲۸ روایت در فروع و ۹ روایت در روضه است. همچنین در کتاب «مَن لایَحضُرُه اَلفَقیه» ۶۳ روایت، در کتاب «تهذیب الاحکام» ۲۶۱ روایت و در «الاستبصار» ۱۱۳ روایت دارد.
گروسی با بیان اینکه «مؤیدات روایی»، «اعتماد محدثان به روایات» و «فتاوای فقها مطابق روایات بطائنی» سه قرینه برای اعتبارسنجی روایات علی بن حمزه است، اظهار کرد: این سه قرینه هر کدام به تنهایی سبب اعتبار روایت است، اما اگر روایتی هر سه قرینه را داشته باشد، اعتماد به روایت بیشتر شده و روایت از اعتبار بالایی برخوردار خواهد بود.
اعتماد بزرگان شیعه به روایات علی بن حمزه
وی ادامه داد: زمانی که با یک روایت و یا با دسته‌ای از روایات در منابع روایی مواجه می‌شویم در کنار همه قرائن دیگر می‌توان از قرینه مؤید روایی هم استفاده کرد؛ به ویژه زمانی که این روایات منفرد باشند که نیاز به این قرینه چندین برابر می‌شود که بتوانیم روایاتی را که متن آنها از منفردات یک محدث یا یک راوی به شمار می‌آید بررسی کرده و مؤید روایی برای آن پیدا کنیم که لااقل مضمون آن از انفراد بیرون آید. از مجموع ۲۰۷ روایت بطائنی در کتاب کلینی، با بررسی انجام شده، ۱۹۴ روایت مؤید روایی دارد و این بررسی نشان می‌دهد روایات وی انفراد مضمونی ندارند.
این پژوهشگر اظهار کرد: قرینه دوم در ارزیابی روایات بطائنی اعتماد محدثان است که وقتی روایات وی در طول ۵ قرن بررسی شد، به این نتیجه رسیدیم که سه تن از محدثان بزرگ شیعه به آن اعتماد و از روایات وی استفاده کرده‌اند.
فتوای فقها براساس روایات علی بن حمزه بطائنی
وی بیان کرد: از ۲۰۷ روایت وی ۱۶۰ روایت مورد اعتماد محدثین است که بیش از ۷۷ درصد را شامل می‌شود و از تعداد باقیمانده، ۴۶ روایت یا مؤید روایی دارد یا فقها بر اساس آن فتوا داده‌اند که نشان می‌دهد اعتماد کلینی به روایات وی را بالا می‌برد.
گروسی با اشاره به قرینه فتاوای مطابق با روایات بطائنی، گفت: شیخ صدوق در المقنع و شیخ مفید در المقنعه براساس روایات وی، فتوا صادر کرده‌اند.
وی با بیان اینکه فتاوای فقها بر دو دسته است، یعنی گاهی براساس روایت بطائنی و گاهی مطابق با روایت بطائنی بوده است، اظهار کرد: از مجموعه ۲۸۹ روایت، ۱۷۱ روایت بطائنی مورد استفاده فقها در صدور روایت قرار گرفته است که شامل بیش از ۸۲ درصد می‌شود و ۳۶ روایت باقیمانده هم مؤیدات دیگری دارد.
گروسی با ذکر اینکه ۶۷ روایت بطائنی از معصوم به صورت مستقیم نقل شده است، تصریح کرد: کلینی در این بخش به تمامی روایات وی اعتماد و آن را نقل کرده است و در مورد روایاتی که بطائنی با واسطه نقل کرده، ۱۳۳ روایت از ابوبصیر نقل شده است؛ همچنین ۷ روایت نیز واسطه‌های دیگری غیر از ابوبصیر دارد.
