پژوهشى در باره اختلاف قرائات‏

پژوهشى در باره اختلاف قرائات‏

اختلاف قرائات ، از موضوعات مطرح شده و چالشى در دهه هاى پس از رحلت پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله است. بلكه برخى از روايات اشاره دارند كه اين اختلاف، حتى در زمان پيامبر صلى اللَّه عليه و آله نيز وجود داشته است .

پژوهشى در باره اختلاف قرائات‏اين پژوهش ، به وسيله فاضل گرامى حجة الاسلام و المسلمين دكتر على نصيرى (عضو هيئت علمى دانشگاه علم و صنعت ايران) ، انجام شده است .

اختلاف قرائات ، از موضوعات مطرح شده و چالشى در ده‏هاى پس از رحلت پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله است. بلكه برخى از روايات اشاره دارند كه اين اختلاف، حتى در زمان پيامبر صلى اللَّه عليه و آله نيز وجود داشته است .ر . ك : ص ۴۲۷ (نهى از اختلاف در قرائت) .اين موضوع در برهه‏اى چنان بالا گرفت كه گاه مسلمانان براى دفاع از قرائت خاصّ خود تا مرز جنگ و خونريزى پيش مى‏رفتند.الاستيعاب : ج‏۲ ص‏۶۳۳؛ التبيان فى تفسير القرآن : ج‏۷ ص‏۹۴.هنگامى كه حذيفه بن يمان ، صحابى پيامبر ، از جنگ ارمنستان در قفقاز باز مى‏گشت دامنه اختلاف و كشمكش مردم بلاد مختلف بر سر قرائت قرآن در شهرهاى مختلف را گسترده يافت. او با ورود به مدينه ، عثمان را از اين خطر آگاه ساخت. عثمان پس از مشورت با بزرگان صحابه، به كار توحيد مصاحف و يكدست كردن قرائات پرداخت.صحيح البخارى : ج‏۶ ص‏۹۹؛ البرهان فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۲۳۶؛ التمهيد فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۳۳۴ - ۳۴۰ .
اين كار تا حدودى دامنه اختلاف را محدود كرد و مسلمانان را بر قرائت مصاحف نه‏گانه و هماهنگ وا داشت.التمهيد فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۳۴۶.خالى بودن اين مصاحف از علائم نوشتارى، سجاوندى و اعراب و نيز تفاوت رسم الخط ميان آنها، مجدداً زمينه را براى ايجاد اختلاف فراهم كرد، به گونه‏اى كه غالب شهرها براى خود قارى خاص و قرائتويژه داشتند.الإتقان فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۲۱۶؛ شرح اُصول الكافى : ج‏۱۱ ص‏۷۹ - ۸۰ .
اين اختلاف با سرعت پيش رفت تا آن كه در آغاز قرن چهارم، ابن مجاهدابو بكر احمد بن موسى بن عباس (۳۲۴ ق) ، قارى بزرگ بغداد در قرن چهارم هجرى است كه به دليل جايگاه استوارش در ميان اهل قرائات ، با وجود كتاب‏هاى پيشين در قرائات هفت‏گانه ، هشت‏گانه ، ده‏گانه ، و مانند آن ، توانست با كتاب السبع خود ، به قرائات سبع رسميت بخشد . وى بارها ، قرآن را به قرائات نافع ، ابو عمرو ، حمزه و كسائى ، نزد مهم‏ترين استادش ، ابو الزعراء عبد الرحمان بن عبدوس ختم كرده بود .كه در زمينه قرائات تبحر داشت، از ميان قرائت‏هاى متعدد، هفت قرائت را بر اساس معيارهايى مشخص برگزيد. قرائت‏هاى هفت‏گانه به سبب جايگاه ابن مجاهد در زمينه قرائت و دقت وى در گزينش آنها با اقبال مواجه شد و پس از اندك زمانى، ديگر قرائت‏ها به فراموشى سپرده شد.البرهان فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۳۲۷؛ البيان : ص‏۱۶۰.
عامل ديگر استقبال از قرائت‏هاى هفت‏گانه، انطباق اتفاقى هفت قرائت پيشنهادى ابن مجاهد با احاديث مشهور «سبعة أحرف (هفت حرف)» بود ؛البرهان فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۳۲۹ ؛ بحار الأنوار : ج‏۳۱ ص‏۲۱۲ .يعنى به باور بسيارى، «هفت حرف» در اين روايت همان قرائت‏هاى هفت‏گانه بود.الإتقان فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۲۱۶؛ شرح اصول الكافى : ج‏۱۱ ص‏۸۰ - ۸۱ .
بدين ترتيب، بسيارى از شهرها، بنا را بر صحّت قرائات هفت‏گانه و اعتماد بر آنها و ترك ساير قرائت‏ها گذاشتند.فتح البارى : ج‏۹ ص‏۲۹.شايان ذكر است كه از ميان قرائت‏هاى هفت‏گانه تنها قرائتى كه مورد اقبال عامه مسلمانان قرار گرفت، قرائت عاصم‏عاصم بن ابى النجود (م ۱۲۸ ق) ، اهل كوفه و از قاريان هفت‏گانه (طبقه سوم) است . وى شيعه است و قرآن را بر استادش ، ابو عبد اللَّه سلّمى كه شاگرد امام على عليه السلام بوده است ، خوانده است . دانشمندان شيعه و سنّى ، به صحّت قرائت عاصم ، اطمينان دارند .به روايت حفص‏حفص بن سليمان اسدى كوفى (م ۱۹۳ ق) ، يكى از دو راوى قرآن از عاصم است . وى بارها قرآن را بر استادش عاصم خوانده است . اكنون ، قرآن‏ها طبق روايت حفص ، از عاصم ، از ابو عبد اللَّه سلّمى ، از امام على عليه السلام ، چاپ مى‏شود .بودر.ك: المناقب ، ابن شهر آشوب : ج‏۱ ص‏۳۲۱؛ سير أعلام النبلاء : ج‏۸ ص‏۵۰۵۰؛ الإتقان فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۲۰۰.و ساير قرائت‏ها متروك شد، و تنها در كشور مغرب، قرائت نافع به روايت ورش، متداول است.التبيان فى تفسير القرآن : ج‏۷ ص‏۴۴ ح ۱۱۳؛ البرهان فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۳۲۵، البيان : ص‏۱۴۰.


عوامل اختلاف قرائات‏

پديده اختلاف قرائات قرآن عوامل مختلفى دارد كه مهم‏ترين آنها عبارت اند از:


۱. ضعف خطّ عربى‏

قرآن كريم در آغاز با رسم الخطى نگاشته مى‏شد كه نقطه و اعراب نداشت و همچنين الف وسط كلمات نوشته نمى‏شد؛البيان : ص‏۱۶۴.چنان‏كه(مَلِكِ يَوْمِ الدِّينِ)را بعضى(مَلِكِ يَوْمِ الدِّينِ)قرائت كرده‏اند .تفسير العياشى : ج‏۱ ص‏۲۲؛ التبيان فى تفسير القرآن : ج‏۱ ص‏۳۳؛ الكشاف : ج‏۱ ص‏۵۶ .از همين رو تلاوت قرآن، بيشتر از آن كه متكى به نوشتار باشد، به گفتار و حفظ متكى بود. حتى عثمان پس از توحيد مصاحف در كنار ارسال هر مصحف به شهرهاى مهمّ اسلامى همچون مكه، بصره، كوفه و شام،أحكام القرآن ، ابن عربى : ج‏۲ ص‏۱۰۳۶ - ۱۰۴۱ ؛ بيان المعانى : ج‏۱ ص‏۳۱.يكى از بزرگ‏ترين شخصيت‏ها را كه در قرائت قرآن تبحر داشت و قرائت آن را بى‏واسطه از پيامبر صلى اللَّه عليه و آله يا صحابه بزرگ فرا گرفته بود، گسيل داشت.مناهل العرفان : ج‏۱ ص‏۴۰۲ - ۴۰۳ ؛ تاريخ قرآن : ص‏۴۶۴ - ۴۶۵.اين اقدام بيانگر آن است كه خطّ قرآن نمى‏توانست به صورت كامل نياز خواننده را به خواندن صحيح برطرف كند.


۲. اختلاف لهجه قبايل عرب‏

زندگى قبيله‏اى در حجاز و فاصله جغرافيايى قبايل از يكديگر، زمينه‏ساز «اختلافلهجه‏ها» شده بود. اگر چه قرآن به لغت و لهجه قريش نازل شد كه بهترين و فصيح‏ترين لهجه در ميان لهجه‏هاى عرب بود،أعراب القرآن و بيانه : ج‏۷ ص‏۴۴۸.اما قاريان قرآن كه لهجه‏هاى گوناگون داشتند، در مواردى در تلفظ يك كلمه ، آن را به لهجه خويش قرائت مى‏كردند.ر . ك : البرهان فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۲۲۴؛ تاريخ القرآن الكريم، كردى : ص‏۸۶ .همين امر به تدريج باعث اختلاف قرائات شد؛ مثلاً كمله «نَعبدُ» و «نَسْتَعينُ» در برخى از لهجه‏هاى عرب «نِعبدُ» و «نِستعين» قرائت شده است. يا برخى قبايل «واو» مكسور را به همزه بدل مى‏كردند مثلاً «وعاء» را «اِعاء» تلفظ مى‏كردند. تاريخ قرائات نشان مى‏دهد، اختلاف لهجه‏ها درپاره‏اى از موارد باعث اختلاف قرائات شده است.تاريخ قرآن ، محمود راميار : ص‏۳۶۱.


۳. اجتهاد قرّاء

پس از توحيد مصاحف و اعزام قاريان به شهرهاى مختلف اسلامى، چه بسا قاريان در قرائت آيه‏اى در مصحف كه خالى از هرگونه اعراب و اعجامى بود دچار ترديد مى‏شدند و در اين گونه موارد به نظر خود عمل مى‏كردند و هر احتمال را كه در نظر آنان مناسب‏تر بود برمى‏گزيدند.ر . ك: الإنصاف : ج‏۴ ص‏۱۹۵؛ البيان : ص‏۱۵۱.آثار فراوانى مانند الحجّة للقراء السبعة يا الكشف عن وجوه القرائات السبع بر همين اساس تدوين شده‏اند تا قرائت‏هاى مختلف قرّاء را توجيه كنند و براى صحت آن از قواعد ادبى و نحوى دليل اقامه كنند.