پژوهشى در باره اختلاف قرائاتاين پژوهش ، به وسيله فاضل گرامى حجة الاسلام و المسلمين دكتر على نصيرى (عضو هيئت علمى دانشگاه علم و صنعت ايران) ، انجام شده است .
اختلاف قرائات ، از موضوعات مطرح شده و چالشى در دههاى پس از رحلت پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله است. بلكه برخى از روايات اشاره دارند كه اين اختلاف، حتى در زمان پيامبر صلى اللَّه عليه و آله نيز وجود داشته است .ر . ك : ص ۴۲۷ (نهى از اختلاف در قرائت) .اين موضوع در برههاى چنان بالا گرفت كه گاه مسلمانان براى دفاع از قرائت خاصّ خود تا مرز جنگ و خونريزى پيش مىرفتند.الاستيعاب : ج۲ ص۶۳۳؛ التبيان فى تفسير القرآن : ج۷ ص۹۴.هنگامى كه حذيفه بن يمان ، صحابى پيامبر ، از جنگ ارمنستان در قفقاز باز مىگشت دامنه اختلاف و كشمكش مردم بلاد مختلف بر سر قرائت قرآن در شهرهاى مختلف را گسترده يافت. او با ورود به مدينه ، عثمان را از اين خطر آگاه ساخت. عثمان پس از مشورت با بزرگان صحابه، به كار توحيد مصاحف و يكدست كردن قرائات پرداخت.صحيح البخارى : ج۶ ص۹۹؛ البرهان فى علوم القرآن : ج۱ ص۲۳۶؛ التمهيد فى علوم القرآن : ج۱ ص۳۳۴ - ۳۴۰ .
اين كار تا حدودى دامنه اختلاف را محدود كرد و مسلمانان را بر قرائت مصاحف نهگانه و هماهنگ وا داشت.التمهيد فى علوم القرآن : ج۱ ص۳۴۶.خالى بودن اين مصاحف از علائم نوشتارى، سجاوندى و اعراب و نيز تفاوت رسم الخط ميان آنها، مجدداً زمينه را براى ايجاد اختلاف فراهم كرد، به گونهاى كه غالب شهرها براى خود قارى خاص و قرائتويژه داشتند.الإتقان فى علوم القرآن : ج۱ ص۲۱۶؛ شرح اُصول الكافى : ج۱۱ ص۷۹ - ۸۰ .
اين اختلاف با سرعت پيش رفت تا آن كه در آغاز قرن چهارم، ابن مجاهدابو بكر احمد بن موسى بن عباس (۳۲۴ ق) ، قارى بزرگ بغداد در قرن چهارم هجرى است كه به دليل جايگاه استوارش در ميان اهل قرائات ، با وجود كتابهاى پيشين در قرائات هفتگانه ، هشتگانه ، دهگانه ، و مانند آن ، توانست با كتاب السبع خود ، به قرائات سبع رسميت بخشد . وى بارها ، قرآن را به قرائات نافع ، ابو عمرو ، حمزه و كسائى ، نزد مهمترين استادش ، ابو الزعراء عبد الرحمان بن عبدوس ختم كرده بود .كه در زمينه قرائات تبحر داشت، از ميان قرائتهاى متعدد، هفت قرائت را بر اساس معيارهايى مشخص برگزيد. قرائتهاى هفتگانه به سبب جايگاه ابن مجاهد در زمينه قرائت و دقت وى در گزينش آنها با اقبال مواجه شد و پس از اندك زمانى، ديگر قرائتها به فراموشى سپرده شد.البرهان فى علوم القرآن : ج۱ ص۳۲۷؛ البيان : ص۱۶۰.
عامل ديگر استقبال از قرائتهاى هفتگانه، انطباق اتفاقى هفت قرائت پيشنهادى ابن مجاهد با احاديث مشهور «سبعة أحرف (هفت حرف)» بود ؛البرهان فى علوم القرآن : ج۱ ص۳۲۹ ؛ بحار الأنوار : ج۳۱ ص۲۱۲ .يعنى به باور بسيارى، «هفت حرف» در اين روايت همان قرائتهاى هفتگانه بود.الإتقان فى علوم القرآن : ج۱ ص۲۱۶؛ شرح اصول الكافى : ج۱۱ ص۸۰ - ۸۱ .
بدين ترتيب، بسيارى از شهرها، بنا را بر صحّت قرائات هفتگانه و اعتماد بر آنها و ترك ساير قرائتها گذاشتند.فتح البارى : ج۹ ص۲۹.شايان ذكر است كه از ميان قرائتهاى هفتگانه تنها قرائتى كه مورد اقبال عامه مسلمانان قرار گرفت، قرائت عاصمعاصم بن ابى النجود (م ۱۲۸ ق) ، اهل كوفه و از قاريان هفتگانه (طبقه سوم) است . وى شيعه است و قرآن را بر استادش ، ابو عبد اللَّه سلّمى كه شاگرد امام على عليه السلام بوده است ، خوانده است . دانشمندان شيعه و سنّى ، به صحّت قرائت عاصم ، اطمينان دارند .به روايت حفصحفص بن سليمان اسدى كوفى (م ۱۹۳ ق) ، يكى از دو راوى قرآن از عاصم است . وى بارها قرآن را بر استادش عاصم خوانده است . اكنون ، قرآنها طبق روايت حفص ، از عاصم ، از ابو عبد اللَّه سلّمى ، از امام على عليه السلام ، چاپ مىشود .بودر.ك: المناقب ، ابن شهر آشوب : ج۱ ص۳۲۱؛ سير أعلام النبلاء : ج۸ ص۵۰۵۰؛ الإتقان فى علوم القرآن : ج۱ ص۲۰۰.و ساير قرائتها متروك شد، و تنها در كشور مغرب، قرائت نافع به روايت ورش، متداول است.التبيان فى تفسير القرآن : ج۷ ص۴۴ ح ۱۱۳؛ البرهان فى علوم القرآن : ج۱ ص۳۲۵، البيان : ص۱۴۰.
عوامل اختلاف قرائات
پديده اختلاف قرائات قرآن عوامل مختلفى دارد كه مهمترين آنها عبارت اند از:
۱. ضعف خطّ عربى
قرآن كريم در آغاز با رسم الخطى نگاشته مىشد كه نقطه و اعراب نداشت و همچنين الف وسط كلمات نوشته نمىشد؛البيان : ص۱۶۴.چنانكه(مَلِكِ يَوْمِ الدِّينِ)را بعضى(مَلِكِ يَوْمِ الدِّينِ)قرائت كردهاند .تفسير العياشى : ج۱ ص۲۲؛ التبيان فى تفسير القرآن : ج۱ ص۳۳؛ الكشاف : ج۱ ص۵۶ .از همين رو تلاوت قرآن، بيشتر از آن كه متكى به نوشتار باشد، به گفتار و حفظ متكى بود. حتى عثمان پس از توحيد مصاحف در كنار ارسال هر مصحف به شهرهاى مهمّ اسلامى همچون مكه، بصره، كوفه و شام،أحكام القرآن ، ابن عربى : ج۲ ص۱۰۳۶ - ۱۰۴۱ ؛ بيان المعانى : ج۱ ص۳۱.يكى از بزرگترين شخصيتها را كه در قرائت قرآن تبحر داشت و قرائت آن را بىواسطه از پيامبر صلى اللَّه عليه و آله يا صحابه بزرگ فرا گرفته بود، گسيل داشت.مناهل العرفان : ج۱ ص۴۰۲ - ۴۰۳ ؛ تاريخ قرآن : ص۴۶۴ - ۴۶۵.اين اقدام بيانگر آن است كه خطّ قرآن نمىتوانست به صورت كامل نياز خواننده را به خواندن صحيح برطرف كند.
۲. اختلاف لهجه قبايل عرب
زندگى قبيلهاى در حجاز و فاصله جغرافيايى قبايل از يكديگر، زمينهساز «اختلافلهجهها» شده بود. اگر چه قرآن به لغت و لهجه قريش نازل شد كه بهترين و فصيحترين لهجه در ميان لهجههاى عرب بود،أعراب القرآن و بيانه : ج۷ ص۴۴۸.اما قاريان قرآن كه لهجههاى گوناگون داشتند، در مواردى در تلفظ يك كلمه ، آن را به لهجه خويش قرائت مىكردند.ر . ك : البرهان فى علوم القرآن : ج۱ ص۲۲۴؛ تاريخ القرآن الكريم، كردى : ص۸۶ .همين امر به تدريج باعث اختلاف قرائات شد؛ مثلاً كمله «نَعبدُ» و «نَسْتَعينُ» در برخى از لهجههاى عرب «نِعبدُ» و «نِستعين» قرائت شده است. يا برخى قبايل «واو» مكسور را به همزه بدل مىكردند مثلاً «وعاء» را «اِعاء» تلفظ مىكردند. تاريخ قرائات نشان مىدهد، اختلاف لهجهها درپارهاى از موارد باعث اختلاف قرائات شده است.تاريخ قرآن ، محمود راميار : ص۳۶۱.
۳. اجتهاد قرّاء
پس از توحيد مصاحف و اعزام قاريان به شهرهاى مختلف اسلامى، چه بسا قاريان در قرائت آيهاى در مصحف كه خالى از هرگونه اعراب و اعجامى بود دچار ترديد مىشدند و در اين گونه موارد به نظر خود عمل مىكردند و هر احتمال را كه در نظر آنان مناسبتر بود برمىگزيدند.ر . ك: الإنصاف : ج۴ ص۱۹۵؛ البيان : ص۱۵۱.آثار فراوانى مانند الحجّة للقراء السبعة يا الكشف عن وجوه القرائات السبع بر همين اساس تدوين شدهاند تا قرائتهاى مختلف قرّاء را توجيه كنند و براى صحت آن از قواعد ادبى و نحوى دليل اقامه كنند.