کاوشي در احاديث خمس صحيح البخاري

علي علمي اردبيلي

سيد علي سجّادي زاده ^۱

چکيده

خمس يکي از مباحث مهمّ حديثي، فقهي و قرآني است، وجوب اين فريضه به قرآن و اجماع مسلمين ثابت است. با وجود اتّفاق نظر در اصل وجوب آن، در برخي احکام، مانند مالکيت، موارد تعلّق و مصرف آن ميان فقيهان و پيشوايان مذاهب اختلاف است. منشأ اين اختلاف، احاديث فراواني است که از فريقين در باره برخي احکام آن آمده است. احاديث، برداشتها و نظريات محدّثان و فقيهان اهل سنّت، در کشف فضاي فکري و به دست آوردن حکم شرعي، نقش برجسته اي دارد. خمس در صحيح البخاري به عنوان مهمترين كتاب حديثي اهل سنت چه جايگاهي دارد و احاديث مربوط به اين فريضه الهي در آن چگونه چينش شده است؟ بخاري نيز به عنوان محدّث، فقيه و مفسّر نسبت به اين مبحث چه روي کردي داشته است و برداشت و ديدگاه وي نسبت به اين اخبار چگونه بوده است؟ اين پژوهش در پي پاسخ به اين پرسشهاست و در آن، تحليلي از بحث خمس در صحيح البخاري ارائه ميگردد. وي احاديث مربوط به خمس را در همه مجلّدات جامع خويش به جز يک جلد و در بخشهاي گوناگون آورده است. پراکندگي و تکرار ـ که از ويژگيهاي کلّي صحيح البخاري است ـ در اين بحث نيز مشهود است. برداشتهاي متفاوت و در برخي موارد ناسازگار با يکديگر از احاديث در عناوين ابواب به روشني به چشم ميخورد؛ افزون بر اين که در برخي موارد، تناسب عنوان با احاديث ياد شده روشن نيست. احاديث خمس به دو گونه مطرح شده است: در ابوابي که واژه خمس به صراحت در عنوان باب آمده است و ابوابي که به طور ضمني به بحث خمس پرداخته شده است.

کليد واژهها: بخاري، صحيح البخاري، خمس، فرض خمس، مالکيت خمس.