آفت تصحيف در روايات و راهکارهاي شناسايي آن - صفحه 18

وحيد بهبهاني مي‌نويسد:
مع أنّا رأينا کثيرا ما وقع في أخبارنا تقديمٌ و تأخيرٌ و سقطٌ و اشتباهٌ و تحريفٌ و تصحيفٌ ... إلي غير ذلک.۱
و در جاي ديگري مي‌گويد:
وأيضاً ربما سَقط مِن الروايه شئٌ، أو وقع تصحيفٌ، أو تحريفٌ، أو زياده، أو تقديمٌ، أو تأخيرٌ، أو غيرُ ذلک بل وقعت في کثيرٍ من أخبارنا، کما لا يخفي علي المطّلع.۲
از اين رو، کثرت وقوع تصحيفات، محدثان را بر آن داشته تا براي پيشگيري از بروز تصحيف و بيشتر در امان ماندن از اين آفت ناخواسته، در گام نخست به اختراع اعجام (نقطه گذاري) و شَکْل(حرکت گذاري) دست بزنند۳ و بهترين شيوه تحمل حديث را سماع از خود شيخ و يا قرائت کتاب بر او بدانند۴ و نيز شرايطي براي راويان و ناسخان حديث، مانند ضابط بودن لازم شمرند۵ و از دير باز، مقابله نسخه‌هاي متعدد حديثي را مد نظر قرار دهند و در باره تصحيفات موجود در روايات و توجه دادن به اين آفت، دست به نگارش کتب مستقل بزنند؛ نخستين کتاب در اين زمينه
التنبيه علي حدوث التصحيف،۶ اثر حمزه بن حسن اصفهاني (م360 ق)۷ و کتاب تصحيفات المحدثين، اثر حسن بن عبد الله عسکري (م382ق)است.۸

1.. مصابيح الظلام، ج‏۱، ص۱۴.

2.. الفوائد الحائرية، ص۱۱۹.

3.. المحدث الفاصل، ص ۶۰۸؛ مقدمه ابن صلاح، ص ۱۶۲ـ۱۶۴.

4.. الرعاية، ص۲۳۱؛ توضيح المقال، ص ۲۵۳ و ۲۵۶؛ نهاية الدرايه، ص ۴۴۵؛ منهج النقد، ص۲۱۴؛ مقدمه ابن صلاح، ص۹۸؛ تصحيفات المحدثين، ص۲۳ از مقدمه.

5.. الرعاية، ص۱۹۳؛ وصول الأخيار إلي أصول الأخبار، ص۱۸۷؛ نهاية الدراية، ص۲۵۳؛ تنقيح المقال، ج۲، ص۴۷؛ جامع المقال، ص۱۹؛ الرواشح السماوية، ص۴۳.

6.. فهرست ابن نديم اين كتاب را كتاب التنبيه علي حروف المصحف ناميده است. ( الفهرست، ص ۱۵۴. اين کتاب با مقدّمة محمّد أسعد طلس چاپ شده است).

7.. الأعلام، ج۲، ص ۲۷۷؛ براي آگاهي بيشتر در باره حمزه، ر.ک: تاريخ اصفهان، ص۳۳۹ و ۴۰۸؛ الفهرست، ص ۱۵۴؛ الأعلام، ج۲، ص۲۷۷؛ أعيان الشّيعة، ج ۶، ص ۲۴۰؛ تاريخ التّراث العربي، ج۱، جزء ۲، ص۱۸۴ـ ۱۸۶؛ تاريخ ادبيات در ايران، ج۱، ص۶۴۳؛ اثرآفرينان، ج۲، ص۳۱۰؛ معجم المؤلّفين، ج۴، ص۷۸؛ و .. علّامه سيد محسن امين عاملي مي‏گويد: «ما دليلي بر تشيع حمزة بن حسن اصفهاني نداريم»، ولي صاحب الذّريعة او را در شمار مصنّفان شيعه ياد نموده و مستندش را در اين باب ياد نكرده است. مفصّل‏ترين شرح حالي كه از حمزه اصفهاني به قلم آمده، از يوجن ميتوخ است كه به آلماني نوشته و خلاصه آن به زبان فارسي در مجلّه روزگار نو ج۲، ش۱، تابستان ۱۹۴۲م. منتشر گرديده است. اثر پژوهشيانه ديگر از حسين علي محفوظ، دانشور نامور و شيعي عراقي، است كه در مجلّه سومر بغداد ج۱۹ و ۲۰، سال ۱۹۶۳ و ۱۹۶۴. منتشر گرديده است. پيشگفتار عبد المجيد قطامش بر الدّرّة الفاخرة في الأمثال السّائره، گزارشي پژوهشيانه است. (به نقل از پانوشت: فرحة الغري، ص۱۶۸).

8.. تصحيفات المحدثين، مقدمه محقق، ص۲۹.

صفحه از 39