عضو هیئت علمی مؤسسه دارالفکر ضمن ارائه گزارشی از منابع و مصادر کتاب «عیون اخبارالرضا(ع)»، به معرفی کتبی پرداخت که از آن به عنوان منبع استفاده کردهاند.
به گزارش ایکنا،محمود ملکی، حدیثپژوه و عضو هیئت علمی مؤسسه دارالفکر، روز، ۱۹ مهرماه در نشست «اعتبارسنجی کتابعیون اخبارالرضا(ع)» از نشستهای اولین سوگواره علمی فرهنگی امام رضا(ع)، گفت:
کتاب «اخبار فاطمه» و «اخبار زید» از جمله کتبی است که صدوق در نوشتن «عیون» از آن بهره برده و روایاتی را از آنها نقل کرده است؛ کتاب دیگر «وفات الرضا(ع)» از اباصلت هروی است که صدوق ظاهراً کتاب را به صورت مستقیم در دست داشته است.
وی اضافه کرد: منبع دیگر کتاب «ریان بن صلت» است که خودش از اصحاب امام است و صدوق به این کتاب دسترسی داشته و نجاشی هم آن را گزارش کرده است؛ کتاب دیگر مورد استفاده از عبدالله بن علی بن الحسین از نوادگان زیدبن علی(ع) است، همچنین کتاب دیگری که در اختیار علمای اهل سنت هم بوده، «صحیفة الرضا» است که صدوق همه آن را در عیون آورده است؛ البته اصل این کتاب دو روایت دارد و طلب میکند تحقیق جامعی در مورد این کتاب انجام شود.
ملکی تصریح کرد: کتاب «علل» فضل بن شاذان از دیگر کتب مورد استفاده صدوق است و قطعاً آن را در دسترس داشته، زیرا در آثار دیگرش هم از آن بهره برده است؛ مباحث علت (احکام) که در فقه مطرح است، به این کتاب استناد داده میشود؛ همچنین کتاب «قرب الاسناد» حمیری هم منبع کلینی و شیخ صدوق بوده، نوادر احمدبن محمدبن اشعری، محاسن برقی با نسخههای مختلف هم دو کتاب دیگری است که زیاد مورد استفاده صدوق در نوشتن عیون بوده است.
وی افزود: نسخه علی بن فضال(فضال پسر) هم مورد اعتماد صدوق بوده و شیخ از آن استفاده کرده است؛ همچنین برخی مطالب عیون دقیقاً در کتاب تفسیر منسوب به امام عسکری(ع) هم وجود دارد؛ ضمن اینکه کتاب علی بن ابراهیم هم مورد استفاده صدوق بوده است؛ وی(علی بن ابراهیم) میگوید روایاتی از یاسر، خادم امام رضا(ع) شنیدیم و آن را گزارش کردم؛ یعنی برخی موارد مستقیم از یاسر و البته برخی با واسطه از وی نقل شده است و صدوق هم از این روایات استفاده برده است؛ کتاب «التوحید» محمدبن جعفر بن عیون اسدی هم مورد استفاده ایشان بوده است.
عضو هیئت علمی مؤسسه دارالفکر افزود: احتمال استفاده از نسخه متفاوتی از «کافی» هم که ظاهراً در دسترس صدوق بوده است، وجود دارد. همچنین شیخ صدوق از کتاب پدرش هم بهره برده است. کتاب «الجامع» ابن الولید هم به تصریح خود شیخ صدوق در بخش زیارت مورد استفاده ایشان بوده است.
ملکی همچنین با اشاره به کتبی که از عیون به عنوان منبع بهره بردهاند، با بیان اینکه استفاده از عیون در قرن ۱۱ بسیار زیاد است، اضافه کرد: «کفایة الاثر» از خزاز قمی متوفای ۴۰۰، از شاگردان صدوق از عیون استفاده کرده است؛ عمادالدین طبری هم در «بشارت المصطفی» از عیون بهره برده است؛ همچنین خاندان طبرسی، صاحب مجمع و فرزند نوه وی هم از عیون استفاده زیادی کردهاند؛ «مشکات الانوار» حسن بن فضل هم از عیون بهره زیادی برده است.
ملکی تصریح کرد: «مناقب» ابن شهرآشوب در اواخر قرن ششم، «نضحة الکرام» و «بستان العوام» (که از سوی صاحب کتاب «تبصرة العوام» به فارسی نوشته شده است)، کتب ادعیه و زیارات ابن طاووس، «کشف الغمه» از اربلی و ... هم از عیون بهره بردهاند که نشان میدهد تا قرن هفتم استفاده زیادی از عیون وجود داشته است؛ در قرن هشتم در حد تتبع چیزی نیافتم، در قرن نهم چند کتاب بوده و در قرن دهم کفعمی و ملاحسین کاشفی صاحب روضه هم از عیون استفاده کردهاند.
این حدیثپژوه حوزه تصریح کرد: احقاق الحق، الحبل المتین، رساله اثنی عشر میرداماد، ملاصدرا، محمدتقی مجلسی در لوامع صاحب قرانی و روضة المتقین، فیض کاشانی در تفسیر صافی در قرن یازده هم آثار و شخصیتهایی هستند که از عیون استفاده کردهاند؛ شیخ حر عاملی، تفسیر البرهان بحرانی و بحارالانوار مجلسی هم فراوان از عیون استفاده کردهاند و بعد از علامه مجلسی هم آمار زیادی در بهره از عیون وجود دارد.