تاريخ : سه شنبه 1400/9/30 تاریخ ایجاد:
کد خبر: 73868
تعقل در اخلاق کاربردی اسلامی، با وحی و تجربه و شهود تنافی ندارد

تعقل در اخلاق کاربردی اسلامی، با وحی و تجربه و شهود تنافی ندارد

عمادی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث: اخلاق کاربردی اسلامی برای کاربست اخلاق در جامعه، روش عقل پویا و خردورزی را پیشنهاد می دهد که از علم (اعم از وحی و تجربه و بصیرت) تغذیه می شود.

در دومین نشست علمی از سلسله نشست ها و کرسی های علمی وبیناری پژوهشگاه قرآن و حدیث با موضوع "روش شناسی وحیانی در اخلاق کاربردی" که همزمان با هفته پژوهش ۱۴۰۰ از سوی پژوهشگاه قرآن و حدیث برگزار شددکتر عبدالله عمادی، پژوهشگر گروه اخلاق کاربردی پژوهشکده اخلاق و روان شناسی اسلامی در ابتدای این نشست گفت:

علم اخلاق کاربردی و شاخه دانشی آن از زمانی‌که در دنیای علمی ایجاد شد تا الان، چند دهه بیشتر از عمر آن نمی‌گذرد و اگرچه رسالت مهمی را دنبال می‌کند اما همانند بسیاری از علوم انسانی دیگر وارداتی است و برای ما جای این سؤال را باز می‌کند که آیا این علم را در سنت فرهنگی خودمان داشته‌ایم یا خیر؟ آیا باید آن را کاملاً بپذیریم یا در آن اصلاحاتی انجام دهیم؟ در حال حاضر مهد علمی اخلاق کاربردی کالج‌های فلسفه در اروپا، آمریکا و استرالیا هستند و ما به تبع آن محافل در جریان پیشرفت این علم قرار داریم اما برای ترویج و کاربست اخلاق دچار چالش‌های جدی در جامعه خودمان هستیم و باید مشخص کنیم که اخلاق، چه روشی را برای زیست اخلاقی مسلمانان ارائه می‌دهد. ما در عرصه نظر، راحت از خدا و دین حرف می‌زنیم اما در عرصه عمل با چالش‌های زیادی رو به رو هستیم مخصوصاً برای مخاطبان فعلی که تلاش می‌کنند به جای وحی، عقل خودبنیاد یا تجارب علمی را ملاکی برای زندگی خود قرار دهند.

اگر بخواهیم اخلاق کاربردی اسلامی را تعریف کنیم، «دانشی است که بر مبانی اسلامی استوار است و به شناخت، نظریه پردازی و ارزیابی ارزش ها  /الزامات /  توصیه های مؤثر در سعادت اخروی انسان برای مسأله های اخلاقی (چالش های نظری، تعارض های عملی و مصداق های رفتاری خاص) زیست انسان می پردازد به طوری که قابل استناد به منابع اسلام- اعم از نقل و عقل- باشد.»
ایشان اظهار داشت: در اخلاق کاربردی اسلامی، فرایندهای علمی طرح می شود که نهایتا خروجی آن، کاربردی سازی اخلاق اسلامی؛ یعنی کاربست اخلاق اسلامی در موقعیت های عینی فاعل و جامعه است. بنابراین، هدف روش شناسی اخلاق کاربردی اسلامی، شناسایی این فرایندهاست و به این سؤال اصلی پاسخ می دهد که «چگونه می توان/ باید اخلاق اسلامی را در موقعیت های عینی به کار بست؟»

وی افزود: پاسخ وحی به این سؤال چیست؟ پاسخی که وحی می دهد می شود «روش شناسی وحیانی در اخلاق کاربردی اسلامی». به عبارت دیگر، اگر روش (Method) به معنای نظام عقلانی دادن به یک امر برای رسیدن به یک هدف است، سؤال این است که وحی چگونه می تواند این نظام عقلانی را در مسأله های اخلاقی ایجاد کند؟

دکتر عبدالله عمادی در ادامه گفت: اخلاق اسلامی به عنوان علم و دانش هنوز پایه‌های تثبیت شده‌ای ندارد و هرچه هست ذیل دین قرار گرفته است و افرادی که در این حوزه ورود پیدا کرده‌اند اغلب عالمان دینی و فقها بوده‌اند اما اگر بخواهیم اخلاق کاربردی اسلامی را تعریف کنیم، «دانشی است که بر مبانی اسلامی استوار است و به شناخت، نظریه پردازی و ارزیابی ارزش ها  /الزامات /  توصیه های مؤثر در سعادت اخروی انسان برای مسأله های اخلاقی (چالش های نظری، تعارض های عملی و مصداق های رفتاری خاص) زیست انسان می پردازد به طوری که قابل استناد به منابع اسلام- اعم از نقل و عقل- باشد.»

وی افزود: خوشبختانه این دانش «اخلاق کاربردی اسلامی» در اولویت‌های نقشه جامع علمی کشور هم گنجانده شده و لازم به پیگیری دانسته شده است. این بخاطر ضرورتی است که در محافل علمی و سازمانی ایران برای یافتن پاسخ‌های جدید و کاربردی جامعه از اسلام، بیشتر از قبل احساس می شود. در راستای اسلامی سازی علوم انسانی نیز این دغدغه وجود دارد که اخلاق کاربردی را به مثابه یکی از علوم انسانی، چگونه می توان اسلامی سازی کرد. جریان موسوم به فقه الاخلاق، اخلاق نقلی، اخلاق وحیانی، اخلاق قرآنی و روایی، از جمله تلاش هایی است که در پاسخ به این دغدغه صورت پذیرفته است. جریان دیگر که در صدد پاسخ به این دغدغه است، «اخلاق کاربردی اسلامی» است.

علمی که پشتوانه عقل قرار می‌گیرد باید وحی، شهود و تجربه بیرونی را نیز مد نظر قرار دهد. چراکه تجربه‌ای که ما به دست می‌آوریم همانند یک علم است که باید اعتبارسنجی شده و در فرآیند تعقل مورد توجه قرار گیرد. اساساً فرآیند معرفت فرآیندی است که عالم یا محقق اخلاق به تدریج آن را طی می‌کند.ایشان در ادامه گفت: در معرفت قرآنی و وحیانی، ارزش‌ها و الزاماتی کلی داریم که ناظر به اخلاق کاربردی به طور خاص نیست بلکه به طور کلی در معرفت‌شناسی اسلامی مطرح می‌شود که این معرفت‌شناسی بنیادهای ثابتی دارد. یکی از آنها غایتِ معرفت است. این معرفت‌شناسی سعادت دنیوی را تا جایی که زمینه‌ساز سعادت اخروی باشد می‌پذیرد، بنابراین سعادت دنیوی به عنوان زمینه و سعادت اخروی به عنوان غایت در پس زمینه همه معرفت‌های اسلامی وجود دارد. روش‌شناسی وحیانی بدین معنی است که خدای متعال چه مسائلی را در نهاد ما به ودیعه گذاشته و از ما چه می‌خواهد بنابراین اگر از معرفت عقلانی سخن بگوییم در واقع از معرفت وحیانی سخن گفته‌ایم. یکی از ویژگی‌های این عقلانیت، قابل رشد بودن آن است یعنی عقل به عنوان پدیده ایستا نیست بلکه عقلی که از آن سخن می‌گوییم پویا و در حال رشد و تکامل است و به همین دلیل است که مفاهیم «أفضَلُ العَقلِ» و «کمال عقل» به صورت مکرر در منابع اسلامی به کار رفته است.

دکتر عبدالله عمادی ابراز داشت: مشابه تعبیری از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم عقل صاحب دنیا عقیم و عقل صاحب آخرت مثمر دانسته است. عقل کامل،همانی است که اخلاق اسلامی درصدد آن است و همانی است که ما را در شناخت تصمیم درست یاری می‌کند. لذا هدف از توصیه به فرآیند تعقل، همان کامل کردن عقل است. حال سؤال این است که چگونه باید عقل را کامل و شکوفا کرد؟ ما یک ابزار کمکی برای شکوفا کردن عقل داریم که علم است و یک عامل برای رفع موانع نیز وجود دارد که از آن با عنوان تهذیب یاد می‌شود چراکه جلوی عقل ما یک حجابِ ماده و غبار غفلت پوشیده شده که باید برطرف شود تا چراغ عقل درخشان باشد و ما را در تصمیم یاری کند.

پژوهشگر گروه اخلاق کاربردی پژوهشکده اخلاق و روان شناسی اسلامی در توضیح این مطلب گفت: علمی که پشتوانه عقل قرار می‌گیرد باید وحی، شهود و تجربه بیرونی را نیز مد نظر قرار دهد. چراکه تجربه‌ای که ما به دست می‌آوریم همانند یک علم است که باید اعتبارسنجی شده و در فرآیند تعقل مورد توجه قرار گیرد. اساساً فرآیند معرفت فرآیندی است که عالم یا محقق اخلاق به تدریج آن را طی می‌کند.

وی افزود: بحث بعدی درباره شهودات یا حس اخلاقی ماست. این شهودات در نهاد تمام بشر قرار داده شده است. در رساله "توحید مفضل" که در انسان‌شناسی کاربرد زیادی دارد بحث تجربه و قلب و ندایی که در آن برای همه انسان‌ها قرار داده شده، مطرح می‌شود. این معرفت‌شناسی و روش‌شناسی تا حدی به دیدگاه اخلاق تلفیقی و معرفت‌شناسی تلفیقی نزدیک است با این تفاوت که نسبت این منابع معرفتی را مشخص می‌کند و اینگونه نیست که همه را در کاسه ذهن بریزیم و سپس ببینیم در مرحله عمل باید کدامیک را مبنا قرار دهیم. اخلاق اسلامی احساسات انسان را در عملیات تهذیب قرار می دهد تا شخص را به بصیرت برساند. این بصیرت، علم دیگری است که در واقع بخشی از عملیات تعقل خردمند کامل محسوب می شود.

ایشان در خصوص روش‌های جمع‌آوری اطلاعات ابراز داشت: مطابق با این متدلوژی در مرحله گردآوری اطلاعات، محقق دسته زیادی از اطلاعات را باید جمع‌آوری کند و وی با پنجره بازی رو به رو است که می‌تواند حقیقت را به میزان بهتری برای ما نمایان کند. در اینجا عقلِ عقلا، تجربه زیسته بشر، فرهنگ دیگران و عواطف جمعی را مورد توجه قرار می‌دهد که همگی منابع گردآوری اطلاعات در اخلاقِ کاربردی اسلامی هستند. معتقدم هرکدام از این منابع را کنار بگذاریم نمی‌‌توانیم اطمینان داشته باشیم در تصمیم خود به درستی عمل کرده‌ایم. همه اینها ما را در فرایند تعقل یاری می دهند.

دکتر عبدالله عمادی در ادامه گفت: برخی افراد از روش تحلیل محتوا استفاده کرده و از برخی متون و روایات، نمونه‌گیری کرده و آن را به همه متون تعمیم می‌‌دهند که این روشی اشتباه است چراکه همه متونی که از منظر مفهومی می‌تواند با بحث ما مرتبط باشد را باید گردآوری کنیم. در مرحله گردآوری، همه اطلاعاتی که جمع کرده‌ایم را کاری نداریم بلکه آنها را با عنوان اطلاعات معتبر و غیرمعتبر دسته‌بندی می‌کنیم. روش تحلیل اطلاعات نیز سه محور شامل فهم متن، استدلال منطقی و تهذیب دارد. در محور استدلال منطقی است که می‌توانیم فرآیند تعقل را تئوریزه کنیم. اینجاست که متوجه می‌شویم فهمی که از متون به دست می‌آوریم با فهمی که از سایر اطلاعات اعم از تجربه و شهود به دست می‌آوریم چه تفاوتی دارد تا به تصمیم درستی برسیم که در راستای رضایت الهی باشد.

لازم به ذکر است دومین نشست علمی از سلسله نشست ها و کرسی های علمی وبیناری پژوهشگاه قرآن و حدیث در راستای دومین همایش مجازی  علوم انسانی – اسلامی پژوهش و فناوری با موضوع "روش شناسی وحیانی در اخلاق کاربردی" همزمان با هفته پژوهش، با مشارکت معاونت پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و مجمع پژوهشگاه های علوم انسانی – اسلامی با ارائه و سخنرانی دکتر عبدالله عمادی، پژوهشگر گروه اخلاق کاربردی پژوهشکده اخلاق و روان شناسی اسلامی در روز یکشنبه ۲۱ آذر ماه از ساعت ۱۰ تا ۱۲ به صورت وبیناری در سالن جلسات موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، برگزار شد.

خبرگزاری فارس :
خبرگزاری ایکنا :
خبرگزاری ایرنا :