استاد دانشگاه قم با بیان اینکه فهم قرآن و سنت با تمسک به ذوق و سلیقه که گاهی از آن تعبیر به عقل هم می‌شود کاری ناصواب است، گفت: حقیقت دین چیزی است که با سماع به دست آید، دین آراء و عقل و استدلالات ما نیست.
حجت‌الاسلام و المسلمین محمدکاظم رحمان ستایش، استاد دانشگاه قم، شامگاه ۲۱ شهریورماه در نشست علمی «نقش امام رضا(ع) در تبیین سنت نبوی» که از سوی پژوهشکده علوم اسلامی رضوی برگزار شد، گفت: بعد از پیامبر(ص) آن چیزی که مورد اصرار خلفا قرار گرفت، این بود که ظاهر قرآن کریم باقی بماند و حفظ شود.
وی اظهار کرد: از طرفی اصرار بر این بود که سنت پیامبر(ص) باقی نماند زیرا سنت ایشان به عنوان رکن در تبیین حقیقت قرآن کریم بود یعنی اگر قرآن به حسب الفاظ در اختیار مردم بود از آن، ظواهر ابتدایی غیرتفسیر شده را می‌فهمیدند و در برخی موارد الفاظ متشابه به دست آنان می‌رسید و مراد واقعی خدا برای مردم نامفهوم باقی می‌ماند در حالی که پیامبر(ص) به صورت مصداقی به مردم یاد دادند که مراد خدا را بیابند.
وی با بیان اینکه بعد از پیامبر(ص) نسبت به سنت که رکن بود، تساهل و تسامح صورت گرفت، افزود: در روایتی از پیامبر(ص) نقل است که فرمودند من از سه چیز برای امتم بعد از خودم می‌ترسم؛ اول ضلالت بعد از هدایت است؛ دوم فتنه‌ها و گمراهی که براساس آن رخ می‌دهد و سوم هم شهوت شکم و فساد جنسی. نکته اول بیشتر محل شاهد بنده است یعنی شخص مسلمان است و پیامبر و آموزه‌های او را به صورت کلی می‌شناسد ولی باز دچار ضلالت می‌شود و این گمراهی ناشی از کنارگذاشتن سنت نبوی است لذا طبیعی است که پیامبر(ص) نسبت به این موضوع نگران باشند و این مسئله توسط خلفا رخ داد.
رحمان ستایش با بیان اینکه نافهمی و بدفهمی قرآن و سنت موجب ضلالت است، تصریح کرد: در روایتی از امام رضا(ع) در عیون اخبارالرضا(ع) داریم که فرمودند من دوست دارم مؤمن، محدَث باشد یعنی کسی که با او سخن گفته می‌شود؛ یعنی مطالبی را که به او گفته شد بفهمد و بپذیرد به همین دلیل به حضرت فاطمه(س)، محدثه(به ضم د) و ائمه را محدث گفته‌اند زیرا به آنان الهام می‌شود و در برخی اوقات مانند ماجرای حضرت زهرا(س) جبرئیل نازل و با ایشان گفت‌وگو می‌کرد و حضرت علی(ع) آن را می‌نوشت. برای سائل در نزد امام رضا(ع)، سؤال پیش آمد که آیا محدث، نبی نیست و امام(ع) جواب دادند نه اینطور نیست؟ حضرت ادامه دادند محدث در بین غیرمعصومین و انبیاء، مفهم است یعنی به او تفهیم شده است از این رو فهم هم یکی از راه‌های هدایت است.
سنت؛ امری بنیادین در شناخت دین
استاد دانشگاه قم با بیان اینکه ضلالت در این است که سنت پیامبر(ص) و ائمه(ع) کنار گذاشته شود، اظهار کرد: به همین دلیل پیامبر(ص) فرمودند: انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی؛ یعنی عترت باید همنشین قرآن باشد تا حقیقت قرآن، فهم شود و این دو جدایی‌ناپذیر هستند و آن چه از قرآن در دست مردم است الفاظ قرآن است. لذا مسئله سنت در نگاه امام رضا(ع) امری بنیادی و اساسی در شناخت و دریافت دین است. ایشان تأکید دارند اگر کسی بگوید من دین را می‌فهمم، راهی جزء سماع و تلقی و دریافت ندارد البته نه اینکه عقل در اینجا نقشی ندارد؛ کسی مخالف با نقش عقل در دینداری نیست و بدون عقل، دینداری تحقق نمی‌یابد ولی موضوع مهم این است که دین چیزی است که از ناحیه وحی به دست ما رسیده است و توسط سنت، تبیین می‌شود.
وی اضافه کرد: عقل راهنمایی می‌شود تا سنت را درست بفهمد و حلاجی و تحلیل کند ولی نباید ریشه را حذف کنیم؛ مکتب بغداد مشهور به عقل‌گرایی است ولی برخی دنبال این می‌گردند که در کلمات اینها جملاتی علیه حدیث بیابند و در کلمات بزرگان مکتب قم کلماتی علیه عقل بیابند ولی هیچکدام از این دو وجود ندارد؛ هر دو نقل را قبول دارند ولی در مکتب حدیثی قم، ظواهر نصوص روایات ترجیح داده می‌شود و بحث نفی و اثبات نص و عقل نیست و این دو را در برابر هم قرار نمی‌دهند. البته در موارد ناهمخوانی یکی حدیث و دیگری عقل را ممیز و مرجح قرار می‌دهند.
رحمان ستایش ادامه داد: راوی از امام رضا(ع) و ایشان از پدر بزرگوارشان تا به حضرت علی(ع) و بعد پیامبر(ص) برسد، نقل فرمودند: اگر کسی از پیش خود و بدون اینکه اخذ کرده باشد خداوند او را به فنا می‌کشاند یعنی نابود می‌شود و کسی که اهل سماع و شنیدن باشد ولی سراغ کسانی بروند که باب علم خدا نیستند، مشرک هستند. چرا فرمود مشرک و نفرمود کافر؛ زیرا این افرادی که از باب الهی وارد نمی‌شوند برای وجاهت سخنشان یکسری از مطالب دینی را با مطالب غیردینی مخلوط می‌کنند و سخنانشان ناخالصی دارد. در اینجا علت اینکه امام رضا(ع) آن را از پیامبر(ص) نقل فرمودند به این دلیل است که بگویند این سخن من نیست و سخن پیامبر یعنی آورنده دین است و برای اهل سنت هم باید حجت و معتبر باشد.
فهم قرآن با ذوق و سلیقه ناصواب است
استاد دانشگاه قم با بیان اینکه فهم قرآن و سنت با تمسک به ذوقیات و سلیقه که گاهی از آن تعبیر به عقل هم می‌شود، کاری ناصواب است، گفت: بنابراین حقیقت دین چیزی است که با سماع به دست آید و حقیقت دین آراء و عقل و استدلالات ما نیست؛ امام رضا(ع) از رسول الله(ص) نقل فرمودند: ایمان به من نیاورده است کسی که با رأی و روش خودش کلام مرا تفسیر کند؛ خداوند فرموده است مرا نشناخته است کسی که مرا به مخلوقات تشبیه کند لذا همه مذاهب که مدعی اسلامی‌بودن هستند باید از جهت تاریخی مذهب خود را به رسول‌الله(ص) برسانند و آن را ثابت کنند؛ کسانی که می‌گویند ما اسلام اصیل هستیم باید نشان دهند چگونه به پیامبر(ص می‌رسند، صوفیه در قرن سوم بروز و ظهور یافت و برای اثبات استنادشان به پیامبر(ص) تلاش کردند تا سلسله مشایخشان را دائما بالا ببرند و در برخی مصادر سلسله مشایخ خود را به امام باقر(ع) و امام صادق(ع) می‌رسانند ولی واقعیت این است که این اتصال باید هم تاریخی باید و هم به لحاظ عملکرد خلاف سنت رسول الله نباشد.
رحمان ستایش اضافه کرد: بنابراین پیروان مذاهب باید طوری دین را تفسیر کنند که پیامبر(ص) فرموده است نه براساس ذوق و سلیقه خودشان؛ سنت، رکن اصلی دین و دین‌شناسی و فهم دین است و باید به آن مقید باشیم؛ وظیفه یک مسلمان از جهت مذهبی این است و اگر اینچنین کردند شیعه خواهند بود و اگر نکردند که چیز دیگری خواهند بود.
وی افزود: از این رو ائمه(ع) هم به این مطلب پایبند هستند و هر چه بگویند مستند به این سنت است؛ البته گاهی مطالب ایشان منقول از پیامبر(ص) است ولی نیازمند تبیین و توضیح است زیرا ممکن است از زمان رسول الله(ص) تا مثلاً زمان امامت امام رضا(ع) دچار سوء فهم شده باشد و برداشت امام می‌تواند سنت درست را بیان کند یا ممکن است جعل احادیث رخ داده باشد و امام باید حدیث درست را از نادرست تبیین کنند.
۳ نوع سنت
استاد دانشگاه قم با بیان اینکه سنت پیامبر(ص) در نگاه امام رضا(ع) به سه دسته تقسیم می‌شود، تصریح کرد: سنتی که نقل می‌شود، سنتی که تبیین و سنتی که نقد می‌شود، این از جهت اسلوب است و از نظر موضوعات هم آنچه که سنت رسول الله(ص) شناخته می‌شد، همه دچار مشکل نبودند ولی گاهی مورد کتمان و بدفهمی و تفسیر بد قرار می‌گیرند. وظیفه امام(ع) این است که ذکر بیشتری از سنت پیامبر(ص) برای مقابله با این موارد داشته باشند که به ذکر چند نمونه می‌پردازم.
وی افزود: روایات امام رضا(ع) از پیامبر(ص) زیاد است ولی در الفاظ آن دخل و تصرفی شده بود؛ مثلاً روایتی را حضرت عبدالعظیم حسنی از ابراهیم بن ابی محمد از صحابه خاص امام رضا(ع) نقل کرده است. ابراهیم درباره روایتی از پیامبر(ص) از امام رضا(ع) سؤال کرد که به این کار، عرضه حدیث گفته می‌شود؛ علت عرضه این است که طول زمان سبب شده است تا برخی از روات تغییراتی در حدیث داشته باشند یا بدفهمی از حدیث رخ دهد و ابراهیم بن ابی محمود برای اطمینان از درستی این حدیث که بین مردم رواج داشت خدمت امام رضا(ع) رسید.
تبیین روایت پیامبر(ص) از زبان امام رضا(ع)
وی افزود: در این روایت که بین مردم رواج داشت بیان شده است که خدا در شب‌های جمعه از عرش به آسمان دنیا تنزل پیدا می‌کند و پایین می‌آید؛ امام رضا(ع) هم فرمودند خداوند لعنت کند کسانی که کلمات را از موضع خود منحرف می‌کنند؛ يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَوَاضِعِهِ؛ ایشان فرمودند به خدا قسم پیامبر(ص) اینطور نفرمودند بلکه ایشان فرمودند خداوند ملکی را به آسمان دنیا در هر شب و در ثلث آخر آن شب می‌فرستد و در شب جمعه غیر از ثلث آخر، این ملک و فرشته ابتدای شب نازل می‌شود و این فرشته ندا و صدا می‌دهد آیا سائل و درخواست‌کننده‌ای وجود دارد که به او عطا کنم و آیا توبه‌کننده‌ای هست که توبه او را بپذیرم و آیا کسی طلب استغفار می‌کند تا او را مغفرت ببخشم؛ ای کسی که دنبال خیر هستی رو بیاور و ای طالب شر، شرت را کوتاه کن و این ندا و صدا تا طلوع فجر ادامه می‌یابد و وقتی فجر طلوع کرد او به محل خود در ملکوت آسمان برمی‌گردد و اینطور نیست که خدا به آسمان دنیا بیاید.
وی تأکید کرد: برخی مواقع عبارات روایت درست است ولی بد تفسیر شده است؛ مثلاً کسی از امام رضا(ع) درباره کلام پیامبر(ص) پرسید که فرمودند «اصحابی کالنجوم ...»؛ امام رضا(ع) توضیح فرمودند که مراد ایشان این است که اصحاب من در دوره حیات من تا زمانی که اینطور در راه من هستند، مانند نجوم هستند نه اینکه بعد از من و در هر حالی که باشند کما اینکه امام خمینی(ره) فرمودند میزان حال فعلی افراد است.
