استاد شبیری زنجانی در آیین رونمایی از کتاب «استناد در روش شناخت رجال اسناد» گفت: از آیت‌الله بروجردی درخواست کردند که رجال تدریس کنند. ایشان فرموده بودند رجال تدریسی نیست. ایشان یکی از استوانه‌های استوار علم رجال است و ایشان جزء یکی از پنج نفر برتر تاریخ علم رجال است. علت بیان ایشان این است که از اول با این دید که چطور می‌شود کاربر را وارد این علم کرد، به آن نگاه نشده است. باید تدریس رجال به صورت کارگاهی باشد. اصول الرجال ناقص بود و یک سری قواعد اولیه را یاد می‌داد و تعریف علم رجال را ارائه می‌کرد.
گزارش تفصیلی از آیین رونمایی کتاب «استناد در روش شناخت رجال اسناد»
با وجود پیشرفت شگرفت در مباحث علمرجال، اما پراکندگی در آثار علمی این علم مشاهده می‌شد، به گونه‌ای که دانش‌پژوه ناگزیر بود برای هر کدام از مباحث منبع‌شناسی علم رجال، آشنایی با ساختار روایات در کتابهای حدیثی، نحوه توثیق و تضعیف راویان، تمییز مشترکات و توحید مختلفات، تحریف‌زدایی از سند، به کتابهای مختلف رجوع کند و نمی‌توانستند به آسانی و تنها با مراجعه به یک کتاب، این مباحث را فرا گیرند.
در سالیان اخیر، این نیاز به شدت احساس می‌شد که علم رجال باید از پراکندگی درآمده و وارد مرحله سازمان‌دهی و نظام‌مندی شود؛ در این راستا، استاد سید محمدجواد شبیری، با بهره‌گیری از تراث علمی والد مکرم (آیت‌الله شبیری زنجانی) در علم رجال، و همچنین با تحقیق و تعمیق، کوشیده است در دروس رجال و همچنین کتاب اصول الرجال، به این مهم بپردازد.
با اذعان به این مطلب که در سال‌های اخیر، با تلاش بزرگان و محققان، آثار ارزشمندی در علم رجال و درایه به جامعه علمی تقدیم شده است؛ با بررسی بسیاری از آنها مشخص شد که همچنان نیاز است کتابی تولید شود که خلأ آموزشی حوزه علمیه در این حیطه را برطرف کند؛ از این رو، با تحقیقات متعدد علمی و با بهره‌گیری از تحقیقات آیت‌الله سیدموسی شبیری زنجانی و استادسید محمدجواد شبیری، جلد اول کتاب «استناد در روش شناخت رجال اسناد» را تدوین نمود.
این اثر با تلاش محققان مرکز فقهی امام محمدباقر (علیه‌السلام) و با اشراف استاد سید محمدجواد شبیری، به رشته تحریر درآمده و از سوی مرکز تدوین متون و منابع درسی حوزه‌های علمیه به‌عنوان متن درسی معرفی شده است.
براساس این گزارش، آیین رونمایی از کتاب «استناد در روش شناخت رجال اسناد» با حضور جمعی از علما، اساتید، فضلاء و محققان حوزه علمیه قم با سخنرانی استاد علیرضا اعرافی مدیر حوزه‌های علمیه و استاد سید محمدجواد شبیری در مدرسه فقهی امام محمدباقر (ع) برگزار شد. آنچه می‌خوانید گزارش تفصیلی این نشست است؛
رجال باید در فضای مناسبات اجتهادی حوزه قرار گیرد
استادعلیرضا اعرافی: برکات آیت‌الله شبیری زنجانی در ابعاد مختلف علمی حوزه فراگیر است. این اثر نمایندگی از اندیشه این مرجع عالی قدر دارد. نگاه تطبیقی و مصداقی دارد که کاربردی بودن این اثر را نشان می‌دهد. این کتاب حاصل ممارست چنددهی مولف است. برخی از فصول آن بسیار قابل استفاده است و حدود ۳۰۰ منبع در مصادر آن مورد توجه قرار گرفته است.
در پنجاه سال اخیر، حوزه قم در توسعه قلمروهای علوم اسلامی گامهای خوبی برداشته است. چه توسعه در علوم سنتی و کهن و پیشین ما و تلاش در جهت پاسخگویی به نیازهای جدید و چه پایه ریزی شعب و شاخه‌های جدید. اما این توسعه مرزها در چند سطح متصور است: یکی این است که طلاب در حوزه‌ای از حوزه‌های دانشی، مراحلی را طی کنند. حوزه نیز در درختواره رشته‌های خود به آن توجه کرده است. خروجی این مسیر کارشناسانی در حوزه‌های دانشی مرتبت با علوم اسلامی هستند. اما سطح دوم آن بوده که هر توسعه سطح دانشی به قلب حوزه بیاید و با همان روش و آداب و سننی که در درسهای خارج داریم، مسیر را طی کند. این راه درست توسعه مرزهای علوم اسلامی است. باید از رجال و اصول تا فقه جدید و تا تفسیر و کلام باید در فضای مناسبات اجتهادی حوزه قرار گیرد؛ با همان شکل آزاد، قوی، سنن و آدابی که ما از آن بهره برده‌ایم. البته استفاده از تجارب جدید را نفی نمی‌کنیم اما با دقت و تاکید بر سنن آزموده شده. توسعه مرزهای علوم اسلامی اگر بخواهد از اعتبار بالابرخوردار باشد باید در آن سطح قرار گیرد.
باید فضایی برای مباحث رجالی باز شود
بدون تردید باید به رجال در قلب و متن حوزه به شکل ضمنی در درسهای خارج فقه و به شکل مستقل توجه کنیم. در نظام رشته حوزه و آموزش‌های کاربردی نیز همچنین. لذا باید فضایی برای مباحث رجالی باز شود. اکنون روی طراحی دوره‌هایی کار می‌کنیم، در دانشهای درختواره نیز رشته‌هایی طراحی شده است. در متن درسها نیز باید به شکل استقلالی و ضمنی مورد توجه باشد.
اگر بخواهیم به توثیقات خاصه بسنده کنیم، قطعا بسیاری از آثار کلامی، اخلاقی، اعتقادی و فقهی ما از دایره توثیقات خاصه با آن تفسیری که تصدیق «ثقه» را در پی داشته باشد، خارج می‌شود. لذا همه بزرگان تلاش کرده‌اند توثیقات عامه و چیزهایی از این قبیل را مطرح کنند، تا مشکل برون افتادن بخشی از آثار را از دایره توثیقات خاصه بیرون بیاورند. این کتاب نیز از عهده این موضوع برآمده است. البته در بحثهای رجال باید به تجمیع شواهد بهای اصلی را بدهیم. وقتی پنج تا شش شاهد در جایی جمع شود ممکن است ما را به اطمینان برساند. اگر در مساله جمع شواهد کار شود، می‌تواند راه‌های تازه‌ای را باز کند.
کسی که وارد رجال می‌شود باید پشتوانه‌ای از آموزش عملی داشته باشد
استادسید محمدجواد شبیری زنجانی: حدود چهل سال قبل که به رجال علاقمند شدم، هیچ متن درسی که بخواهیم رجال را بر اساس آن بیاموزیم، ندیدم. از سوی دیگر درس رجال نیز به معنای امروزی مطرح نبود. نعمتی که خداوند به ما ارزانی داشت، بهره‌مندی از حواشی آیت‌الله شبیری زنجانی بر کتب حدیثی بود که مجموعه‌ای از اطلاعات رجالی را در اختیار من قرار داده بود. در آن زمان، کتاب مستدرک الوسائل تازه چاپ شده بود. به تناسب اسناد کل این کتاب را از اول تا آخر مطالعه می‌کردم و درباره هر سند، تمام حواشی را که جناب والد مرقوم داشته بودند مطالعه می‌کردم.
برخی از دوستان درخواست تدریس رجال داشتند. در دوره دوم تدریس، نیاز به یک متن درسی احساس شد. این متن می‌بایست کاربردی می‌بود. محور اصلی در مقدمات کتب رجالی نیز، شناخت اسناد نیست. یعنی زمینه شناخت اسناد با آنان فراهم نمی‌شود. قواعد کلی رجالی بیان شده است که عموما سطح بالایی دارد و دانش پژوه به راحتی نمی‌تواند از آنان استفاده کند و دیگر آنکه وسیله شناخت اسناد را نیز فراهم نمی‌کند. لذا به فکر تدوین اصول رجال افتادم. بیش از سی سال قبل اصول رجال را تدوین کردم تا آموزشی باشد و تمرین داشته باشد. گاهی چهار پنج ساعت برای پیدا کردن یک مثال مورد استفاده و در سطح آموزشی دانش پژوه تلاش می‌کردم. آن جزوه هفتاد، هشتاد صفحه شد اما خیلی برای آن تلاش کردم. تلاش کردم برای هر بحثی مثال واقعی ارائه کنم. اصول رجال، مورد استقبال قرار گرفت و بعد هم در نجف منتشر شد.
چرا نسبت به علمی که در استنباط احکام تاثیر دارد، اهمال وجود داشته باشد؟
آیت‌الله والد با یکی از بزرگان دیدار کرده بودند. آن آقای بزرگوار از ایشان احوال ما را پرسیده بودند و حاج آقا لطف کرده بودند و گفته بودند ایشان در رجال حرف دارد. آن آقا گفته بود مگر رجال علم است. حاج آقا از این تعبیر ناراحت شده بودند. چرا باید نسبت به علمی که این همه در استنباط احکام تاثیر دارد اهمال وجود داشته باشد؟ حالا اسم آن را علم بگذاریم یا نه؛ به هر حال به معلوماتی برای رسیدن به احکام نیاز داریم و زیبنده نیست با رجال اینگونه برخورد شود.
پراکندگی قواعد رجال سبب شده برخی اینگونه نظرهایی داشته باشند. باید این قواعد در جایی به صورت مدون تدوین می‌شد. یعنی این نظریه ناشی از خلأ در حوزه بود؛ البته کارهای ارزشمندی در سطح حوزه شده است؛ ما کتابها روشمند نیست. یعنی به کاربر، روش آموزش رجال را نمی‌آموزد. کسی که وارد رجال می‌شود باید پشتوانه‌ای از آموزش عملی داشته باشد. رجال یک فن کاربردی است و مدل کار آن با علم اصول متفاوت است. باید قواعد و اصولی برای کمک به دانش پژوهان تدوین می‌شد. رابطه قواعد رجال با علم رجال، باید مانند رابطه اصول فقه با علم فقه باشد. کتاب اصول الرجال را با این دید نوشتم. کتاب استناد نیز با همین نگاه تالیف شد.
آیت‌الله بروجردی می‌فرمود رجال تدریسی نیست
از آیت‌الله بروجردی درخواست کردند که رجال تدریس کنند. ایشان فرموده بودند رجال تدریسی نیست. ایشان یکی از استوانه‌های استوار علم رجال است و ایشان جزء یکی از پنج نفر برتر تاریخ علم رجال است. علت بیان ایشان این است که از اول با این دید که چطور می‌شود کاربر را وارد این علم کرد، به آن نگاه نشده است. باید تدریس رجال به صورت کارگاهی باشد. اصول الرجال ناقص بود و یک سری قواعد اولیه را یاد می‌داد و تعریف علم رجال را ارائه می‌کرد.
بسیاری از مباحث کتاب استناد در درایه مطرح شده است اما تفاوتی وجود دارد؛ محور اصلی درایه شهید اول درایه عامه است و درایه عامه بر اساس واقعیت‌های موجود در حدیث عامه تدوین شده است. لذا بسیاری از اصطلاحاتی که برای عامه مهم بوده در درایه مطرح شده است. لذا درایه تا مقدار زیادی رنگ عامه گرفته است. ما در اصول رجال مباحث درایه را به طور مستقیم نیاوردیم. واقعیت‌های موجود در حدیث شیعی را روشمند کردیم. سندهایی را که مورد بحث قرار داده‌ایم از کتب اربعه است و سعی کرده ایم آن چیزهایی که در کتب حدیثی شیعی پر اثر است پررنگ کرده و مباحث کم اثر را حذف کنیم.
جلد دوم نیز در حال تدوین است
برخی از مباحث این کتاب بارها مورد بحث قرار گرفته تا از اتقان برخوردار باشد. این کتاب در نوع خودش اولین کتابی است که تدوین می‌شود و شیوه استنباط آیت‌الله والد در آن محور قرار گرفته است. یعنی تفکر حاکم بر این کتاب تفکر ایشان بر اساس فهم بنده است. شاید توانسته باشیم روش و مبانی ایشان را توضیح داده باشیم. کتاب تا تدریس نشود و بازخورد عملی آن دیده نشود، نواقص آن دیده نمی‌شود.
کتاب باید در مرحله عمل بیاید و نواقص خود را نشان دهد تا بتوان درباره آن صحبت کرد. این کتاب به عنوان کتاب درسی معرفی شده تا زمینه‌ای برای عیب یابی باشد. جلد دوم نیز در حال تدوین است. برخی از مباحث جلد اول در جلد دوم به صورت عمقی مورد بحث قرار می‌گیرد. این نتیجه تلاش خالصانه محققان مرکز فقهی امام باقر (علیه‌السلام) است. در جلد دوم تلاش شده تمام مطالبی که مرتبط با این مباحث است دیده شود و هر نکته‌ای که باید در متن درسی بیاید در آن افزوده می‌شود.
علم رجال وارد مرحلۀ نظام‌مندی شود
حجت‌الاسلام مهدی مرادی: در طول تاریخ پر برکت شیعه، علمای طراز اوّل و محقّقان بزرگی، در علم رجال و درایه، تلاش‌های بسیاری کرده‌اند که ثمرۀ آن آثار گران سنگی است که مایه سربلندی جامعۀ علمی شیعه است؛ تلاش‌هایی که از سوی برخی از علمای شیعه با نگارش رساله‌ها و کتاب‌هایی با موضوع رجال و طبقات راویان آغاز شد؛ که عبدالله بن جَبَله و حسن بن علی بن فضّال از نخستینِ آنان به‌شمار می‌آیند. پس از ایشان، احمد بن محمّد بن خالد برقی کتاب الطبقات و کتاب الرجال را تدوین کرد. تقریباً در همان دوران، دیگر علماء مانند محمّد بن عیسی بن عبید و علی بن حسن بن علی بن فضّال، و پس از آنان، محمّد بن مسعود عیّاشی و نصر بن صبّاح نیز، کتاب‌هایی رجالی نگاشتند که محور آنها، بیان گزارش‌هایی دربارۀ راویان بوده‌است.
محمّد بن عمر بن عبدالعزیز کَشّی با بهره‌گیری از این دست کتابها و دیگر اطّلاعاتِ کتبی و شفاهی، کتاب رجال خویش را نگاشت که از منابع اوّلیّۀ رجالی بوده‌است.
همچنین تلاش‌هایی که افرادی مانند سعد بن عبدالله، حُـمَید بن زیاد، محمّد بن جعفر بن بُطّه، احمد بن علی عقیقی، ابن عقده، محمّد بن حسن بن ولید، محمّد بن علی بن حسین صدوق، و احمد بن حسین غضائری در نگارش کتاب‌هایی در حیطه رجال و فهرست انجام دادند که شیخ طوسی برای فهرست و رجال و نجاشی برای کتاب فهرست بسیار از آنها بهره گرفتند.
با تبدیل شدن اسناد به عنوان مهمترین راه برای اعتبار سنجی و پذیرش روایات و رواج تقسیم بندی روایات به چهار دستۀ صحیح، حسن، موثّق و ضعیف، «علم رجال» صدرنشینِ فرایند اعتبارسنجی احادیث شد. در این دوره بود که برای دسترسی آسان به احوال راویان ثقه و ضعیف، علّامه حلّی کتاب خلاصه الأقوال، و ابن داوود حلّی کتاب الرجال را تدوین کردند که گزینش و ترتیبی از کتابهای گذشتگان، برای رفع نیازهای اعتبارسنجی روایات بود. از همین دوره بود که بحثهای مربوط به علم رجال و بررسی‌های سندی، اندک اندک در کتابهای فقهی پدیدار شد؛ به‌ویژه، در مکتب فقهی حِلّه که البتّه بیشتر، در حدّ اِشکال به سند برخی روایات، و بدون بحثهای مبسوط بود.
سپس صاحب معالم، فرزندِ شهید ثانی، در کتاب ارزشمند خویش، منتقی الجمان فی الأحادیث الصحاح و الحسان، برخی مطالب رجالی را که در نگاشته‌های علمای پیش از خود آمده‌بود، بررسی و تفکیک کرد و با تبیینی روشن از آنها، راه را برای آیندگان هموار ساخت. وی برای نخستین بار، به اهمّیّت اسناد به عنوان «مصدر تحقیقات رجالی» توجّه داد و تحقیقات خویش دربارۀ اسناد روایات را با بهره‌گیری از اسناد مشابه، سامان داد. پس از ایشان نیز، علمایی چون میرزا محمّد بن علی استرآبادی، محمّد بن علی اردبیلی، محمّدباقر مجلسی، محمّدباقر بهبهانی و سیّدمحمّدمهدی بحرالعلوم کتاب‌هایی رجالی تدوین کردند که بیشتر، چینشی جدید از اصول اوّلیّۀ رجالی بود برای اینکه رجوع به اطّلاعات هر راوی، راحت‌تر شود؛ همچنین در این کتابها، برخی مباحث رجالی از هم جدا شده و فوائد رجالی نیز، بیان شده‌است.
محمّد بن علی اردبیلی با نگارشِ جامع الرواه (رافع الاشتباهات) بر پایۀ دیدگاه صاحب معالم در بهره‌وری از اسناد در تحقیقات رجالی، روشی نو را بنیاد نهاد و در ترجمۀ هر راوی، به اسناد وی در کتب اربعه بر پایۀ نام راویان وی اشاره کرد. این روش، فایده‌های بسیاری به‌ویژه در تمییز مشترکات و توحید مختلفات و کشف تحریفات داشت؛ به‌گونه‌ای که پس از ایشان نیز، علمایی مانند آیت‌الله العظمی بروجردی و آیت‌الله العظمی خویی و آیت‌الله العظمی شبیری زنجانی با تدوین معجم‌های رجالی بر پایۀ اسناد به شیوه‌های گوناگون، گامهای استواری در پیشبرد علم رجال برداشتند.
اما پراکندگی در آثار علمی این علم وجود داشت به گونه‌ای که دانش‌پژوه ناگزیر بود برای هر کدام از مباحث منبع شناسی علم رجال، آشنایی با ساختار روایات در کتابهای حدیثی، نحوه توثیق و تضعیف راویان، تمییز مشترکات و توحید مختلفات، تحریف زدایی از سند، به کتابهای مختلف رجوع کند و نمی‌توانست به آسانی و تنها با مراجعه به یک کتاب، این مباحث را یاد گیرد.
به همین دلیل، در سالیان اخیر، این نیاز به شدت احساس می‌شد که علم رجال باید از پراکندگی درآمده و وارد مرحلۀ سازمان دهی و نظام مندی شود؛ در این راستا، استاد سیّد محمّدجواد شبیری، با بهره‌گیری از تراث علمی والد مکرّمشان در علم رجال، و همچنین با تحقیق و تعمیق، کوشیدند در دروس رجال و همچنین کتاب اصول الرجال، به این مهم بپردازند.
