تبیین مبانی کلامی «الهیات مقاومت»

حجت الاسلام و المسلمین دکتر رضا برنجکار، رئیس پژوهشگاه قرآن و حدیث در هشتمین نشست علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث در هفته پژوهش ۱۴۰۲ با عنوان الهیات مقاومت؛ مبانی کلامی و روانشناختی، در بیان مبانی کلامی مقاومت گفت: مفهوم واژه مقاومت در لغت و ادبیات قرآن و حدیث به­معنای ایستادگی و عزم بر آن، در برابر خصم و تجاوز و تعدی استکبار به کار می­رود و معنای ترکیب اضافی «الاهیات مقاومت» در واقع به مجموعه معارفی اطلاق می­ شود که در دین پیرامون مقاومت مطرح شده است.

ایشان با اشاره به پیشینه الاهیات مقاومت در مسیحیت اظهار داشت: معمولا از این الهیات به «الاهیات رهایی­ بخش» تعبیر می ­شود؛ به این معنا که دین فقط منحصر به هدایت فردی نیست، بلکه هدایت اجتماعی را هم شامل می ­شود که در نیمه دوم قرن بیستم، بیشتر در آمریکای جنوبی و آمریکای لاتین توسط برخی از کشیش ­ها در واکنش به ظلم و تعدی آمریکا و کشورهای همسو مطرح شد.

وی افزود: ما در این فرصتی که در اختیار داریم با توجه به مبانی کلامی مقاومت، بحث را ادامه خواهیم داد و معتقدیم مبانی کلامی، زیربنای مقاومت است، و با توجه به اینکه معمولا متکلمان اسلامی مباحث الاهیاتی را در پنج محور توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد مطرح کرده ­اند، ما هم الاهیات مقاومت را در پنج محور یادشده طرح می­ کنیم.

استاد دانشگاه تهران اظهار داشت: محور اول، توحید است. محور و اساس توحید، ایمان به خداوند است. ارتباط با خدا و ایمان به او، مومن را مستحکم و مقاوم می کند. بنابراین مومن در مقابل هر آنچه در برابر خداوند است (طاغوت) می ­ایستد.

رئیس پژوهشگاه قرآن و حدیث افزود: بحث بعدی خود توحید است (اعتقاد به یگانگی خدا و نفی شریک). این باور نیز مستلزم تسلیم نشدن در برابر چیزی غیر از خدا است و به تعبیر دیگر استکبار با توحید ناسازگار است و شخص موحد در برابر آن مقاومت می­ کند. شئون دیگر توحید همچون توحید در عبادت، توحید در حکمرانی، توحید در ولایت و غیره نیز اقتضای مقاومت و نفی استکبار و استعمار را دارد و لازمه توحید، نفی ولایت مستکبران و کفار و فاسقان است و در این موقعیت، دفاع از مقاومت حماس در برابر تجاوز و ظلم صهیونیست ­ها و حامیان آنها از ملزومات حتمی ایمان و توحید است.

ایشان در ادامه اظهار داشت: محور دوم، عدل الهی است. بحث عدل الهی مباحث گسترده ­ای دارد. عدل به این معنا که خدا مرتکب قبیح همچون ظلم و تعدی نمی­ شود و این را عقل می ­فهمد لذا از مبانی مهم مقاومت، حسن و قبح عقلی است. حسن مقاومت و مقابله با ظلم را عقل می­ فهمد و بدان حکم می­ کند.

وی با بیان اینکه از شئون مهم عدل الهی، آموزه عدل اجتماعی و اختیار و آزادی اراده انسان است، گفت:  از شئون مهم عدل الهی، آموزه عدل اجتماعی و همچنین اختیار و آزادی اراده انسان و تاثیر او بر سرنوشت خود و جامعه است. جبرگرایی با مقاومت و اقدام مختارانه سازگار نیست. در این آموزه باید به معنای صحیح قضا و قدر که مبتنی بر اختیار انسان است اشاره شود، نه معنای باطل قضا و قدر که مستلزم جبر و عدم باور به اختیار و اراده انسان است. معنای صحیح از آموزه قضا و قدر در اینجا به این معناست که قضا و قدر الهی تعلق گرفته بر اینکه اگر امتی ایستادگی و مقاومت کند، خداوند آنان را پیروز خواهد گردانید و اگر امتی سستی و ضعف داشته باشند، شکست خواهند خورد: (إِنَّ اللهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ)  باور به این­که خداوند ملت عزیز فلسطین را تا مقاومت نکنند و شهادت نداشته باشند، نجات نخواهد داد و این سنت خداوند است. در نتیجه اراده و قضا و قدر الهی مکمل همدیگرند و قدر و قضای الهی با اختیار انسان­ها سازگار است. خداوند متعال می ­فرماید: (وَلَيَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ). یاری خدا یعنی چه؟ یعنی در برابر ظلم و تعدی و تجاوز ایستادگی کند و به آن تن ندهد. امیرمومنان در خطبه ۵۶ نهج البلاغه عبارت جالبی دارند:فَلَمّا رَأَی اللهُ صِدقَنا اَنزَلَ بِعَدُوِّنَا الکَبتَ وَ اَنزَلَ عَلَینا النَّصر؛ وقتی خداوند دید ما جدی هستیم و واقعا مقاومت می­کنیم، ذلت و بدبختی بر دشمنان نازل کرد و پیروزی را بر ما نازل کرد.

حجت الاسلام دکتر برنجکار در ادامه اظهار داشت: محور بعدی نبوت است. تعالیم انبیا نیز بر قیام برای خدا و مقاومت در برابر ظالمان تاکید دارد: (قُلْ إِنَّما أَعِظُكُمْ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنى‌ وَ فُرادى‌). ریشه قیام و مقاومت یکی است. یا در آیه ای که می فرماید: (فاستقم کما اُمرت و من تابعَ مَعک). در مضامین نبوت موارد بیشتری در برابر سنت مقاومت داریم. مثلا می­فرماید: (وَلَقَد بَعَثنا في كُلِّ أُمَّةٍ رَسولًا أَنِ اعبُدُوا اللَّهَ وَاجتَنِبُوا الطّاغوتَ). آموزه همه انبیا آن است که در برابر طاغوت و جبهه مقابل خدا باید ایستاد و زیر بار آن نرفت.

وی افزود: محور بعدی امامت است که استمرار نبوت است و هر آنچه در بحث نبوت گفتیم در این جا هم می آید. واژه امام و امت از ریشه امّ و یکسان است و اساساً امام وقتی معنای پیدا می­ کند که امت باشد و بالعکس. امام یعنی شخص معصومی که جانشین نبی است. امام، امام همه خوبی ها و فضیلت هاست و طبیعی است که در برابر ظلم و ستم و استکبار قرار می گیرد.  جانشینان امام هم فقهای عادلی هستند که رهبری جامعه را بر عهده دارند و امر به مقاومت در برابر جبهه استکبار کرده اند.

رئیس پژوهشگاه قرآن و حدیث با اشاره به معاد به عنوان یکی دیگر از محورهای مباحث الهیات مقاومت گفت: ممکن است گفته شود اگر مقاومت کنیم، کشته می­ شویم و خانه ­هایمان خراب می­ شود وعزیزانمان از دست­مان می­ رود، درست است که توحید و عدل و نبوت و امامت به مقاومت سفارش و امر می­ کند، اما شاید ته دل انسان­ هایی که باید مقاومت می­ کنند، متزلزل باشد. آموزه معاد اینجا کارایی دارد. بر اساس این­که ما در مباحث اخلاقی، وظیفه­ گرا هستیم نه صرفا فضیلت ­گرا و غایت­گرا (زیرا غایت بر اساس وظیفه معنا پیدا می ­کند و گرنه دور یا تسلسل پیش می ­آید)، درست است که بر اساس آموزه های یادشده وظیفه ما مقاومت است و باید انجام شود (و نباید حتما به قصد غایت و نتیجه فعل انجام شود) ولی با این حال این مسئله هم وجود دارد که غایت و نتیجه را نشان می­ دهد و آن باور به فرجام نیکو و بهشت و رضوان خداوند است که می فرماید: (ان الذين قالوا ربُّنا الله ثم استقاموا، تتنزّل عليهم الملائكة ألا تخافوا ولا تحزنوا، وأبشروا بالجنة التي كنتم توعدون) بشارت به اهل قیام و کسانی که حزن و ترس نداشتند، چیزی را از دست نمی­ دهند و در عوض ابدیت و بهشت به دست می ­آورند. بشارت در جایی معنا دارد که سود و اجر فراوان در کار باشد.

ایشان در پایان با اشاره به مقاومت مردم غزه در وقایع اخیر اظهار داشت: شما ببینید کلیپ ­های مردم مظلوم غزه را، در هر کاری الله اکبر می­ گویند و ایمان متقن دارند و به وظیفه خود عمل می­ کنند و از رهبری محور مقاومت اطاعت و تبعیت می­ کنند و در عین حال به بهشت و پاداش الهی باور دارند و این آموزه­ هاست که زیربنای مقاومت جانانه آنان در برابر ظلم همه جانبه ظالمان و صهیونیسم بین المللی است.

لازم به ذکر است هشتمین نشست از سلسله نشست های علمی پژوهشگاه با عنوان "الهیات مقاومت؛ مبانی کلامی و روانشناختی"با حضور و سخنرانی حجت الاسلام و المسلمین دکتر رضا برنجکار، رئیس پژوهشگاه قرآن و حدیث و حجت الاسلام و المسلمین دکتر عباس پسندیده، رئیس پژوهشکده اخلاق و روان شناسی اسلامی، با دبیری حجت الاسلام دکتر علی امیرخانی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث، همزمان با هفته پژوهش ۱۴۰۲ در راستای چهارمین همایش علوم انسانی – اسلامی، پژوهش و فناوری با مشارکت و همکاری مجمع پژوهشگاه های علوم انسانی - اسلامی و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در روز چهارشنبه ۲۲ آذر ماه ۱۴۰۲ از ساعت ۱۲:۳۰ تا ۱۴ به صورت حضوری و وبیناری در سالن جلسات پژوهشگاه قرآن و حدیث برگزار شد.