«المقنع» تألیف محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی مشهور به شیخ صدوق(م ۳۸۱ ق) از مصادر اصلى فقه و از معتبرترين كتب فقهى شيعه است. اين كتاب پس از كتاب من لا يحضره الفقيه از مشهورترين آثار علمى برجاى مانده از شيخ صدوق مى باشد. از زمان نگارش، مورد توجه علما بوده است و از آنجايى كه عبارت هاى آن بر گرفته از متن احاديث معتبر است، در بسيارى از كتب فقهى معتبر به آن استناد و از آن نقل قول شده است.
در ابتدا دو مطلب را یادآور می شود:
الف) علت نامگذاری کتاب؛ درباره علت انتخاب عنوان «المقنع» مى نويسد:« سميته كتاب «المقنع» لقنوع من يقرأه بما فيه».
ب) دلیل حذف اسانید احادیث کتاب؛ « و حذفت الأسانيد منه لئلا يثقل حمله، و لا يصعب حفظه، و لا يمل قارئه، إذ كان ما أبينه فيه في الكتب الأصولية موجودا مبينا عن المشايخ العلماء الفقهاء الثقات رحمهم الله ». برخی با استناد به همین عبارات استدلال کرده اند که فتاوای شیخ صدوق در این کتاب نصوص روایات است.
المقنع در واقع رساله عمليّه و مجموعه فتاواى شيخ صدوق است كه بر اساس متن احاديث نوشته شده است. علامه بحرالعلوم در كتاب رجالش روايات بدون سند در كتب شيخ صدوق را به منزله مراسيل ابن ابى عمير- كه نيازى به تنصيص بر تزكيه ندارند- دانسته است.( رجال سيد بحر العلوم، ج ۳، ص ۳۰۰).
ابواب مطرح شده در این کتاب از این قرارند: ابواب طهارت، صلاة، زكاة، خمس، صوم، حج، ثواب الأعمال، نكاح، طلاق و اقسام آن، مكاسب و تجارات، ربا، دين، كفالات، لقطه، مزارعه، اجاره شراء اراضى اهل ذمه، قضاء، شفعه، ايمان و نذور و كفارات، صيد و ذبائح، حدود، عتق و تدبير و مكاتبه، وصايا، مواريث، داخل شدن در كارهاى حكومتى و نوادر.
نظم و ترتيب در ابواب مختلف فقهى نظير شرايع الاسلام و قواعد الاحكام وجود ندارد به طورى كه گاهى بعضى از ابواب نظير قضاء يا حدود در كنار ابواب تجارت ديده مى شود و همين طور مباحث اخلاقى مثل باب ثواب الاعمال و ادعيه متعدد از مباحث و فروعات فقهى مجزا نشده اند.
از تاريخ تأليف كتاب اطلاع دقيقى در دست نيست اما با توجه به عبارت «قال والدي رحمه الله» كه در قسمت هاى مختلف كتاب ديده مى شود كه نشان از وفات پدر بزرگوار ايشان على بن حسين بن بابويه( م ۳۲۹ ق) دارد، اين كتاب پس از سال ۳۲۹ ق تأليف شده است و به دليل توجه زياد بزرگان از فقها به اين كتاب احتمالاً در اواخر عمر شريفش تأليف شده است.
از ويژگى هاى كتاب تلفيق مباحثى است كه در فقه متداول امروز ما از يكديگر متمايز نشده اند، به عنوان نمونه مؤلف احكام مبطلات وضوء و غسل و مستحبات آنها را و احكام تخلى و انواع نجاست ها را با هم ذكر کرده و از يكديگر جدا ننموده است و گاهى نيز بعضى از آنان را در داخل مسائل قسمت ديگرى بيان نموده است.
از ديگر ويژگى هاى كتاب احتياط وى در بيان متن روايات است كه حتى توضيحات مختصر را نيز با عباراتى مانند:« قال المصنّف» مشخص مى كند؛ به عنوان مثال در كتاب حج پس از نقل روايت امام محمد باقر( ع) در توضيح روايت اين گونه مى نويسد:« قال المصنف هذا الكتاب معناه أن السنة لا تقاس.»( المقنع، ص ۲۳۷).
از ديگر ويژگى هاى كتاب نقل قول هاى متعدد مؤلف از پدر بزرگوارش على بن حسين بن بابويه( ره) مى باشد كه از جمله در صفحات ۴۳، ۱۵۱، ۱۱۲، با عبارت هاى« قال في رسالته إليّ» يا« قال في وصيّته عليّ»، اين نظريات را مطرح مى نمايد.
بخش پایانی کتاب با عنوان النوادر است که از نامه پدرش نقل کرده است و شامل آداب و دعای هنگام پوشیدن لباس، تأکید بر شستن لباس، حذر از لباس سیاه، دعای سرمه کشیدن، دعای صبح و عصر، دعا در وقت نگاه کردن در آینه، آغاز غذا به نمک، پرهیز از مجادله و قیاس در دین، و تأکید بر سجده های طولانی در نماز است.
چاپ های المقنع:
۱. چاپ ضمن كتاب جوامع الفقهية در سال ۱۲۷۶ ق؛
۲. چاپ ضمن كتاب الهداية در سال ۱۳۷۷ ق، ایران؛ افست همین چاپ ۱۴۱۴ق، بیروت؛
۳. چاپ مؤسسه امام هادی علیه السلام، در سال ۱۴۱۵ق، قم. این چاپ شامل مقدمه ای در معرفی شیخ صدوق است و از بیش از چهار نسخه خطی استفاده کرده است. افزون بر نسخه های به مطالب منقول از این کتاب در مصادر مهم شیعی نظیر مسالک الافهام، قواعد الاحکام، الذكرى، بحار الأنوار، وسائل الشيعة و مستدرك الوسائل توجه شده است و اختلاف نسخه ها در پاورقی نشان داده شده اند. همچنین عبارت هاى مبهم در پاورقی توضیح داده شده اند. و اشاره به موارد اختلاف نظريات وى با احكام مشهور و اختلافات لفظى.
منابع:
مقدمه چاپ امام هادی علیه السلام؛ ویکی شیعه؛ سایت lib.ir
تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی