توجّه به يك نكته

در برخى از كتب فلسفى، سخنى به امام على عليه السلام درباره تفسير عقل نسبت داده شده كه منطبق با يكى از معانى عقل در فلسفه است. متن سخن اين است:
قال السائل: يا مولاى وما العقل؟ قال عليه السلام : العقل جوهر درّاك، محيط بالأشياء من جميع جهاتها، عارف بالشيء قبل كونه فهو علة الموجودات ونهاية المطالب . ^۱
پرسشگر گفت: «آقاى من! خرد چيست؟» . فرمود: «خرد، گوهرى درك كننده
است كه بر حقايق از همه جهتْ احاطه دارد، اشيا را قبل ازآفرينش مى شناسد . اين گوهر، سبب و علّت موجودات و پايان خواسته ها است» .
با همه تفحّصى كه در منابع حديثى در اين زمينه انجام گرفت، مصدرى براى آن، يافت نشد.

مبدأ تفكّر

كاربرد ديگر عقل در متون اسلامى، مبدأ فكر و انديشه است . در اين كاربرد، عقل به عنوان منشأ «الفطنة (زيركى)» و «الفهم (دانستن)» و«الحفظ (نگهدارى)» ^۱ تعريف مى شود و «دِماغ»، جايگاه آن معرفى مى گردد. ^۲
آيات و احاديثى كه بر تعقّل و تفكّر تأكيد مى كنند و نيز احاديثى كه عقل تجربى و عقل تعلّمى را در كنار عقل طبع و عقل موهبتى مطرح مى نمايند، نمونه هايى از استعمال واژه عقل در مبدأ انديشه است.

مبدأ الهام

وجدان اخلاقى، نيرويى است در متن وجود انسان كه او را به ارزشهاى اخلاقى دعوت مى كند و از ضدّ ارزشها باز مى دارد. به عبارت ديگر، احساس جاذبه فطرى
نسبت به ارزشهاى اخلاقى و احساس نفرت طبيعى نسبت به ضدّ ارزشها، وجدان اخلاقى ناميده مى شود.
اگر انسان خود را از همه عقايد و سنن و آداب مذهبى و اجتماعى جدا فرض كند و مفهوم عدل و ظلم، خير و شرّ، صدق و كذب، وفاى به عهد و عهدشكنى را تصوّر نمايد، فطرت او داورى مى كند كه عدل، خير، صدق و وفاى به عهد، زيباست و ظلم، شرّ، كذب و عهد شكنى، زشت است . ^۳
احساس جاذبه نسبت به ارزشها و نفرت نسبت به ضدّ ارزشها، از نظر قرآن كريم، الهام الهى است:
ونفس وما سوّاها فألهمها فجورها وتقواها . ^۴
سوگند به زمين و آن كس كه آن را گسترد. سوگند به نفْس و آن كس كه آن را درست كرد .
اين احساس و الهام، اساسى ترين بخشهاى هديه معرفتى خداوند متعال به انسان است و مبدأ آن، يعنى شعور مرموزى كه احساس ارزشهاى اخلاقى را در انسان به وجود مى آورد، در متون اسلامى، عقل ناميده مى شود و همه ارزشهاى اخلاقى، جنود عقل ^۵ ، و همه ضد ارزشها ، جنود جهل شمرده مى شوند .