شكل استدلال پيشگيرى مى كنند ، در حالى كه بيشترين اشتباه ها در مواد و مقدمات استدلال هاست . ما براى كشف موضوعى ناشناخته ، نيازمند مقدماتى هستيم . در صورتى كه اين مقدماتْ درست باشند ، دستيابى به نتيجه ، بسيار آسان است . همين امر ، موجب مى شود از مقدماتى كه بايد دورى گزيده شود و عناصرى كه باعث پيدايش آفات مى گردد و مانع از دستيابى به حقيقت مى گردد ، آگاهى يافت . قرآن كريم ، مهم ترين اين آفت ها را در جمله اى كوتاه ، چنين بيان مى كند :
«إِن يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ مَا تَهْوَى الْأَنفُسُ .^۱»جز گمان و آنچه را كه دلخواهشان است ، پيروى نمى كنند .
به بيان ديگر ، از نظر قرآن ، دو چيز است كه انسان را در باورها و آرايش به اشتباه مى كشاند : يكى پيروى از گمان و ديگرى پيروى از هواى نفس . امّا امورى كه در فصل سوم ، زيرعنوان «شناخت آفت هاى گفتگو» آمده ، از قبيل : تقليد ، مراء ، دشمنى و خشم ، زاييده هواهاى نفسانى هستند و به شكل ديگر ، مى توان گفت آنچه كه در متون دينى درباره عوامل لغزش انديشه آمده است و در فصل سوم ياد شده ، در واقع ، تبيين و تفسير مفهوم اين آيه است .

پايبندى به قوانين گفتگو

از آنچه كه به عنوان آداب گفتگو و آفت هاى آن ياد شد ، مى توان قوانين و دستورهاى گفتگو از نظر اسلام را بررسيد و مورد پژوهش قرار داد و به طور خلاصه گفت : هرگاه گفتگوى تمدن ها به كشف حقيقت منجر شود و به ايجاد

همراه با انصاف و يا به تعبير ديگر ، چنگ زدن به رهنمودهاى اخلاقى قرآن و سنّت در هنگام گفتگو ، در رسيدن به هدف نهايى در گفتگوى تمدن ها بسيار مفيد و سازنده است .

4 ـ توان معنوى

افزون بر دانش و اخلاق ، توان معنوى نيز در شفّاف ساختن حقايق در گفتگوها مؤثّر است . روايات شريف ، بيان كننده آن است كه يارى جويى از خداوند ، ضامن دستيابى به اين توان است . ^۱ .

شناخت آفت هاى گفتگو

شناخت آفت هاى گفتگو و تلاش براى رهايى از اين آفت ها ، رمز اصلى در موفّقيت گفتگوى تمدن هاست . بدون اين تلاش ، همه كوشش ها براى دستيابى به تمدن نمونه ، ناكام خواهد ماند .
آفت هاى گفتگو در لغزش هاى فكرى و گيرهاى سر راه كشف حقيقت ، خلاصه مى شود و اگر از چهره اين لغزش ها پرده ها كنار زده نشود ، امكان حراست از خطاانديشى نخواهد بود و انديشه گفتگوى تمدن ها در حدّ شعار خواهد ماند .
پيش از ورود به بحث آفت هاى گفتگو ، نكته قابل توجّهى مطرح است كه در پرسش زير ، نمود پيدا مى كند : آيا دانش منطق كه به عنوان ابزار پيشگيرى از خطاى در انديشه شمرده مى شود ، براى مبارزه با آفت هاى گفتگو كافى نيست ؟ پاسخ آن است كه هرگز ! چون قوانين منطق صورى ، تنها از اشتباه در