كه گذشت ، دلالتى بر اين دارد ، و نزد متأخّرين ، اين خبر حجّت است ، مگر آن كه معارضى داشته باشد .
دويم خبر حَسَن است ، و آن ، خبرى است كه رجال سند همه ايشان را مدح نموده باشند بدون توثيق يا بعضى را مدح كرده باشند و باقى را توثيق ، همين كه يك ممدوح بدون توثيق در سند هست ، حديث را «حسن» مى گويند ، هر چند مابقى ثقه باشند .
سيّم موثّق ، و گاهى قوى نيز مى گويند ، و آن ، خبرى است كه همه را توثيق كرده باشند و همه يا يكى از ايشان ، بد مذهب باشد به آن كه سنّى يا زيدى يا فَطَحى يا واقفى يا كيسانى باشند .
چهارم خبرى است كه يك ممدوح داشته باشد يا بيشتر و يك موثّق بد مذهب داشته باشد يا بيشتر ، و اين قسم خبر ، نامى ندارد ، وليكن در ميان اصحاب ، خلاف است كه حَسَن بهتر است يا موثّق . جمعى كه حسن را بهتر مى دانند ، اين خبر را «موثّق» مى بايد بنامند و اگر موثّق را بهتر مى دانند ، مى بايد كه اين را «حسن» بنامند ، چون حديث ، تابع اخسّ رجال است ، چنان كه در منطق ، نتيجه ، تابع اخسّ مقدّمتين است .
پنجم ضعيف است ، و آن ، خبرى است كه يكى از آن چهار خبر نباشد به آن كه يكى از راويان ، خبر را قدح نموده باشند به فسق ، يا مجهول الحال باشد ، يا مرسل باشد به آن كه در ميان ، شخصى را انداخته باشند يا گفته باشند : «عن رجل» يا «عمّن حدّثه» يا «عمّن رواه» ، يا مرفوع باشد به آن كه راوى گفته باشد : «رفعه عن الصادق ـ صلوات اللّه عليه ـ » يعنى به حضرت رسانيد و رجال سند را گفت و در خاطر من نيست كه آنها كيستند ، يا راوى بگويد كه : «قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله » و يقين دانيم كه راوى ، حضرت را نديده است .
و امّا اين فقير، فرقى مى كند در ميان اين اخبار به آن كه هر چه در آن فاسقى باشد،

معصومين ـ صلوات اللّه عليهم ـ در زمان مديد ، زياده از دويست سال بر اين بود ، و هميشه هر يك از اصحاب حضرات ائمه هُدا ـ صلوات اللّه عليهم ـ خبرى كه به ايشان نقل مى نمودند ، عمل به آن مى نمودند و هرگز ملاحظه تواتر يا آحاد نمى نمودند ، و حضرات ائمه هُدا امر مى كردند شيعيان خود را به اخذ احاديث از ايشان و به عمل به آن ، اگر چه در اخبار ايشان ، متواتر و محفوف به قرائن و مستفيض و خبر واحد بود ، ايشان فرق نمى كردند در ميان آنها مگر در وقت ضرورت كه معارضى به هم مى رسد . و بسيارى از اصحاب را رجوع به بسيارى از اصحاب كرده اند و نهايت مرتبه ايشان ، توثيق است با فضل و علم .
و رساله در اين باب نوشتم مشتمل بر اخبار متواتره كه دلالت مى كند بر حجّيّت خبر واحد ، و ظواهر آيات نيز دلالت دارد مثل آيه «فَلَوْلاَ نَفَرَ» ، چنان كه گذشت و آيه «إِن جَآءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا» : يعنى «اگر فاسقى خبرى به سوى شما بياورد ، تأمل كنيد و به آن خبر ، عمل مكنيد تا ظاهر شود صدق آن» . مفهومش اين است كه اگر غير فاسق يا عادل خبرى بياورد ، تأمّل مكنيد و به آن عمل كنيد .

الملحق رقم 4

موافق اصطلاح متأخّرين از زمان علاّمه واندكى بالاتر ، حديث بر پنج وجه است كه فايده دارد ، و تقسيمات ديگر در كتب عامّه هست و بعضى از خاصّه متابعت ايشان كرده اند و چون فائده بر آن مترتّب نمى شود ، ذكر نكرديم آنها را .
اوّل صحيح ، و آن خبرى است كه راويان آن خبر تا معصوم ، همه امامى مذهب باشند و عادل باشند كه گناه كبيره نكنند و اصرار بر صغيره نداشته باشند و مروّت داشته باشند كه از ايشان ، چيزى صادر نشود كه دلالت بر خفّت عقل ايشان كند ، و مع هذا ، ثقه و معتمد باشند به آن كه كثير السهو و النسيان نباشند . و ظاهر خبر ابن حنظله