۳۰۹.امام على عليه السلام :برده ديگرى مباش كه خداوند ، تو را آزاد آفريده است. ^۱

۳۱۰.امام على عليه السلام :آن كه به وظايف بندگى [ خدا] به پا خيزد ، شايسته آزادى است ، و آن كه از وظايف آزادى كوتاهى كند ، به بردگى باز گردد. ^۲

۳۱۱.امام على عليه السلام :بپرهيز از آنچه پروردگارت را به خشم آورَد و مردم را از تو برَمانَد! آن كه پروردگارش را به خشم آورد، دست خوش نابودى شود ، و آن كه مردم را برَمانَد ، از آزادى بيزارى جُسته است. ^۳

۳۱۲.امام على عليه السلام :زيبايى آزاده ، دورى از ننگ است. ^۴

۳۱۳.امام على عليه السلام :آزاد، آزاد است ، گرچه سختى گريبانگيرش شود . برده ، برده است ، گرچه تقدير ، يارى اش كند. ^۵

۳۱۴.امام على عليه السلام :اى كوفيان! گرفتارِ شما شده ام به سه چيز [ كه داريد ]و دو چيز [ كه نداريد] : كرانِ شنوا و گُنگانِ سخنور و نابينايان چشمداريد ، نه آزادگان راستين به هنگام رو در رويى هستيد، و نه برادران مورد اطمينان در سختى . ^۶

۳۱۵.امام على عليه السلام ـ پس از شنيدن داستان حَكَميت ـ :اُف بر شما! از جانب شما سختى [ فراوان ]ديدم . روزى شما را به آواز بلند، فرا خوانم ، و روزى با شما در گوشى سخن گويم . نه آزادگان راستين هستيد به هنگام آواز دادن ، و نه برادران مورد اعتماد به هنگام نجوا و رازگويى . ^۷

اوست ، ادا كند، گرچه در به دست آوردن رضايت ، حريص باشد و در كار بندگى ، كوشش بسيار به عمل آورد.
ليكن از جمله حق هاى خدا بر بندگان ، يكديگر را به اندازه توان اندرز دادن است ، و همكارى براى برپا داشتن حق در ميان خود ، و هيچ كس ، هرچند منزلت او در حق بيشتر باشد و برترى اش در دين پيش تر ، بى نياز نيست كه در حقوقى كه خداوند بر عهده اش نهاده ، يارى شود ؛ و هيچ كس گرچه مردم او را خوار شمارند و چشم ها او را بى مقدار، كم تر از آن نيست كه كسى را در انجام دادن حق ، يارى رساند يا بر انجام دادن حق ، يارى شود. ^۱

۳۰۶.امام على عليه السلام :خداوند سبحان ، حقوق بندگانش را مقدمه بر حقوق خود ، قرار داده است . پس هر آن كس كه بر انجام حقوق بندگانْ همّت گمارد، اين ، سبب شود تا براى اداى حقوق خداوند ، به پا خيزد . ^۲

6 / 3

توسعه آزادى هاى سازنده

۳۰۷.امام على عليه السلام :اى مردم! به درستى كه آدم عليه السلام ، غلام وكنيز نزاد ومردم، همه آزادند. ^۳

۳۰۸.امام على عليه السلام :پس از حمد و سپاس خداوند؛ به درستى كه خداوند ـ تبارك و تعالى ـ محمد صلى الله عليه و آله را برانگيخت تا بندگانش را از بندگىِ بندگان ، به سوى بندگى خودش بيرون بَرَد ، و [ آنها را] از پيمان هاى بندگان، به سوى پيمان هاى خودش ، و از پيروى بندگان، به پيروى خودش ، و از سرپرستى بندگان، به جانب سرپرستى خودش خارج سازد. ^۴