1 . رحمت فراگير

«رحمان» ، صيغه مبالغه اى است كه گستره اى فراگير دارد و تمامىِ آفريدگان را شامل مى شود و قرآن ، از آن ، به رحمت عام خداوند ، تعبير مى كند . چنين رحمتى ، همگان را در بر مى گيرد ؛ يعنى همه عالميان در پرتو مهربانى و بخشندگى خداوند ، به سر مى برند و بقاى موجودات ، به عنايت حق تعالى است . خداوند ، رحمت خود را بدون هيچ قيد و استثنايى ، فراگير مى داند و مى فرمايد :
«رَحْمَتِى وَسِعَتْ كُلَّ شَىْ ءٍ .^۱بخشايشم ، همه چيز را فرا گرفته است » .
و از آن جا كه اراده الهى ، بِالفعل است و ميان اراده او و تحقّق آن در خارج ، فاصله اى نيست ، همه بندگان به خواست خداوند ، در سايه رحمت او قرار دارند ، و طمع ، در چنين رحمتى است كه بندگان را به خواهش از او ، ترغيب مى نمايد :
اللّهُمَّ إنّى أسْئَلُكَ بِرَحْمَتِكَ الّتى وَسِعَت كُلَّ شَى ءٍ .^۲بار خدايا ! من به [ حقّ ] رحمتت كه همه چيز را در بر مى گيرد ، از تو درخواست مى كنم .
عنايت الهى ، كافر و گَبْر و تَرسا نمى شناسد و از كوچك ترين ذرّات هستى نيز غافل نيست .

2 . رحمت ويژه

«رحيم» ، صفت مشبّهه اى است كه بر ثبات و تداوم رحمت خداوند ، دلالت مى كند و از آن به رحمت خاص ، تعبير مى كنند ، و آن ، مهربانى و عنايت ويژه اى است كه گروهى از بندگان را در بر مى گيرد و همگان از وصول به آن محروم اند . بنا بر روايتى ، امام صادق عليه السلام در تفسير «بسم اللّه الرّحمن الرّحيم» مى فرمايد :

( 5 )

۰.وَ مَعْدِنَ الرَّحْمَةِ .

۰.و معدن رحمت ...

توضيح واژه ها

مَعْدِن : اسم مكان ، به معناى مقر ، محلّ استقرار ، محلّ رويش ، كان . ^۱
الرَّحْمَة : بخشندگى (در باره خداوند) و مهربانى (در باره انسان) . ^۲

شرح

تعبير «معدن رحمت» بودن ، ويژگى ديگرى است كه امامان عليهم السلام به آن ، شناخته مى شوند . واژه «رحمت» ، در زبان فارسى ، پُركاربرد است و مفهوم آن ، تقريبا براى همه آشكار است . امّا تركيب «معدن رحمت» براى امامان ، مفهومى دقيق است كه در راستاى رحمت خداوندى معنا مى يابد . بنا بر اين ، پيش از آن كه رحمت امامان را معنا نماييم ، اقسام رحمت حق تعالى را از نظر مى گذرانيم :

اقسام رحمت الهى

جمله «بسم اللّه الرّحمن الرّحيم» ، سرآغاز كتاب وحى است كه اقسام رحمت الهى را معرّفى مى كند : «رحمان» و «رحيم» . عالمان و مفسّران ، در تعريف و تبيين محدوده اين توصيف ، سخن ها گفته اند كه در اين مختصر نمى گنجد و تنها به بررسى اجمالى آن در اين نوشتار مى پردازيم :