پژوهشى در باره امكان يا عدم امكان بَدا در قضاى حتمى

طبق آنچه در دو باب پيشين گذشت ، در مورد امكان بَدا در قضاى حتمى، دو دسته حديث وجود دارد :
دسته اوّل ، بر اين دلالت دارند كه قضاى حتمى نيز همانند قضاى غير حتمى ، بَداپذير است ؛ و دسته دوم ، كه مى گويند قضاى حتمى ، بَداپذير نيست . بنا بر اين ، چگونه مى توان ميان اين دو دسته احاديث ، جمع كرد؟
مى توان گفت كه جمع ميان احاديث ياد شده ، به دو گونه ، امكان پذير است :
1 . احاديثى كه مى گويند قضاى حتمى، همانند قضاى غير حتمى ، امكان بدا دارد ، ناظر به امكان ذاتى اند ، و احاديثى كه مى گويند در قضاى حتمى ، بدا رُخ نمى دهد، ناظر به مقام وقوع اند .
به سخن ديگر ، احاديث دسته دوم ، دلالت دارند به اين كه هر چند دست خداوند متعال در تغيير قضاى حتمى ، بسته نيست و تا حادثه اى واقع نشده ، او مى تواند از وقوع آن پيشگيرى كند و يا آن را دگرگون نمايد ؛ ولى عملاً در قضاى حتمى ، چنين كارى را انجام نمى دهد .
2 . همان جمع اوّل ، با اين تفاوت كه احاديث دسته دوم ، ناظر به سنّت خداوند