است . از اين رو، ذكر زبانى، بدون توجّه قلبى، اثر چندانى در نورانيت دل نخواهد داشت. نشانه توجّه قلبى انسان به آفريدگار جهان نيز مسئوليت شناسى در همه زمينه هاست.
ذكرِ به اين معنا و بويژه تداوم داشتن بر آن ، بسيار دشوار است ، چنان كه امام صادق عليه السلام در معرفىِ سخت ترين چيزهايى كه خدا بر خلقش واجب كرده است ، به يكى از ياران خود مى فرمايد :
إنصافُ النّاسِ مِن نَفسِكَ ، ومُؤاساتُكَ أخاكَ ، و ذِكرُ اللّهِ فى كُلِّ مَوطِنٍ . أما إنّى لا أقولُ : سُبحانَ اللّهِ ، وَ الحَمدُ للّهِِ ، و لا إلهَ إلَا اللّهُ ، و اللّهُ أكبَرُ ، و إن كانَ هذا مِن ذاكَ ، و لكِن ذِكرُ اللّهِ ـ جَلَّ و عَزَّ ـ فى كُلِّ مَوطِنٍ إذا هَجَمتَ عَلى طاعَةٍ أو عَلى مَعصِيَةٍ .^۱
انصاف دادنت به مردم از جانب خودت ، و سهيم كردن برادرت [در مال و دارايى ات] و ذكر خدا در هر جا ؛ امّا بدان كه مقصود من از ذكر ، «سبحان اللّه و الحمد للّه و لا إله إلّا اللّه واللّه اكبر» نيست ، اگر چه اينها هم ذكر هستند ؛ بلكه مقصود ، ياد كردن خداى جليل و عزيز در هر جايى است كه آهنگ طاعت يا معصيت مى كنى .

4 . شرط بهره گيرى از ذكر

يكى از شرايط مهمّ پذيرفته شدن نماز و بهره گيرى از بركات آن ـ كه در متون اسلامى بر آن تأكيد شده ـ زكات است . از اين رو قرآن كريم در كنار نماز ، مردم را به پرداختن زكات ، دعوت مى كند .
امام رضا عليه السلام در اين باره مى فرمايد :
إنَّ اللّهَ عز و جل أمَرَ بِثَلاثَةٍ مَقرونٍ بِها ثَلاثَةٌ أُخرى : أمَرَ بِالصَّلاةِ وَالزَّكاةِ ، فَمَن صَلّى ولم يُزَكِّ لَم تُقبَل مِنهُ صَلاتُهُ ... . ²
خداى عز و جل به سه چيز فرمان داده كه سه چيز هم همراه آنهاست : به نماز و