فهم و عقل كه در راه معرفت خدا كمال اهتمام داشته، در پى اين درآمدند كه به حقيقت ذات الاهى برسند و هرچند فكر كردند كه موجودى باشد و در جايى نباشد، چگونه مى‏شود؟ و از راه عقل نتوانستند به كنه كار برسند. بنا را گذاشتند به رياضت كشيدن و تصفيه باطن و مخالفت نفس امّاره و تربيت نفس ملكيه انسانيّت كه از آنجا به مقصد برسند. چون وصول به اين مطلب صورت امكان ندارد، لهذا بعضى را مجاهدات شاقّه و سخافت جسم و بدن از كم خوردن و كم خوابيدن و غيره چنان منشأ سوء مزاج شد كه به سبب غلبه سوداء از بابت صاحب ماليخوليا متابعت خيالات فاسده نمود. معراجهاى بسيار از براى خود به چشم خيالش آمد، تا آخر از جمله افكار فاسده او همين شد كه تو خدايى.
دوم: آنكه در آن حال، شيطان لعين ـ كه خصم قديم و دشمن صميم است ـ دست يافته، به مقتضاى «و إِنّ الشّياطين ليوحون إلى أوليائهم ليجادلوكم» (انعام (6) / 121) [و ] «وكذلك جعلنا لكلّ نبىّ عدوا شياطين الإنس و الجنّ يوحي بعضهم إلى بعض زخرف القول غرورا» (همان: 112) به ايشان القا مى‏كند و در دل ايشان مى‏اندازد كه تو خود خدايى. يا صدايى به آنها مى‏رساند؛ چنان كه شنيدى در حكايت يونس‏بن ظبيان و حمزه‏بن عمارة و ابى‏منصور و غير اينها. همين كه اين معنى را يك شيخ مشار اليه در ميان قوم خود دعوى كرد و بر طبق آن هم بعضى شواهد كاذبه از تسويلات شيطانيّه به انجام آورد، جمعى از مريدان خر قبول مى‏كنند و آهسته آهسته، دين و طريقه مى‏شود و باقى اتباع به طريقه تقليد يا عصبيّت در متابعت، مرمّت آن مى‏كنند. و جمعى از ايشان كه در زمره اهل شرع نشو و نما كرده‏اند و پدران ايشان مسلمان و صاحب شريعت بوده ـ چون بالمرّة از آن هم نمى‏توانند دست برداشت ـ سعى مى‏كنند تا بعض متشابهات آيات و اخبار را مطابق خيال فاسد خود كنند و به سبب امر بر بى‏خبران و كم‏مايگان مشتبه‏تر و راه تاريك‏تر مى‏شود.
و اين جماعت كه مى‏خواهند آن طريقه را با شرع مطابق كنند، از آنهايى كه از شرع خبرى ندارند بدترند؛ به جهت آنكه دائم مكر و تزوير و فريب‏دادن كم‏مايگان