يك تفسير اكتفا نكردند و بيش از آن نگاشتند.
اينك جاى آن دارد كه نام برخى از آنان را به اجمال، ياد كنيم و تفصيل در مورد آثارشان را به محلّ خود واگذاريم: ابان‏بن تغلب‏بن رباح، ابوزيد احمدبن سهل (سجستانى الاصل، بلخى المولد)، شيخ فخرالدين احمدبن عبداللَّه‏بن سعيدبن متوّج، شيخ جمال‏الدين احمدبن عبداللَّه‏بن محمّدبن متوّج، مولى محمّدتقى هروى حائرى، حسن‏بن على‏بن فضّال، علّامه جمال‏الدين حسن‏بن يوسف حلّى، سيّد حيدر آملى (صاحب «المحيط الاعظم»)، قطب‏الدين سعيدبن هبة اللَّه راوندى، مولى صالح برغانى، شيخ كمال‏الدين عبدالرحمن‏بن عتايقى، عبدالعزيزبن يحيى جلودى، سيّد عبداللَّه شبر، شريف مرتضى (على‏بن الحسين)، على‏بن ابى‏القاسم زيد بيهقى، سيدعلى محمّد نقوى، شيخ فخرالدين طريحى، شيخ فضل‏اللَّه‏بن حسن طبرسى، مولى محسن فيض كاشانى، شيخ محمّدبن حسن طوسى، ابوالنضر محمّدبن سائب كلبى، شيخ محمّدبن على‏بن بابويه صدوق، شيخ رشيدالدين محمّدبن على‏بن شهرآشوب، شيخ بهائى محمّدبن حسين عاملى، ابن‏الجحام محمّدبن عبّاس، شيخ مفيد محمّدبن محمّدبن نعمان، شيخ ابوعبداللَّه محمّدبن محمّدبن هارون بغدادى حلّى معروف به «ابن كيّال» (م 597)، محمّد هارون زنگى‏پورى، ابوالحسن مقاتل‏بن سليمان بلخى و گروه فراوان ديگر.
14. اينان در گذشته‏هاى دور و نزديك، به وظيفه تأليف در باب تفسير تمام يا بخشى از قرآن شريف (يك يا چند سوره، يك يا چند آيه؛ نيز موضوع خاصّى مانند آيات الاحكام، امثال، قصص، تفسير برخى از كلمات غريب يا مشكل) اقدام كردند. تفصيل در اين موارد، در جاى خود بيان مى‏شود.
15. اينك وظيفه مراكز آموزشى و پژوهشى (حوزوى و دانشگاهى) ما آن است كه به احياى اين آثار گرانقدر، اهتمام ورزيم. اين هدف به چند طريق تحقّق مى‏يابد:
- پژوهشهاى كتابشناسى و نسخه‏شناسى در باب تفاسير.

آن هستند و كتاب خدا در خانه ايشان فرود آمده و آنان به آيات قرآن مورد خطاب قرار گرفته‏اند. پس ناگزير بايد تأويلات آيات متشابه را از آنها فراگرفت؛ زيرا به صريح قرآن، كسى جز آنها واجد اين علم نيست.
11. امّا تفسير آيات محكم، وظيفه شخصيّتهايى است كه قواعد زبان عربى را مى‏شناسند. البتّه بايد استنباط آنها از ظواهر در آيات محكم، مستند باشد به آنچه از همان قواعد فهميده مى‏شود، نه اينكه به اقتضاى نظريّات شخصى و قياسها و استحسانها يا ظنّ و تخمين و حدس و گمان باشد؛ چرا كه نهى شديد از تفسير به رأى رسيده كه مراد از آن، مشابه همين استنباطهاى ناپخته و نسبت دادن تفسير شخصى از آيات متشابه به عنوان مراد واقعى آنهاست؛ يعنى تفسيرى از آيات متشابه كه آن را از اهلش نگرفته‏اند، وگرنه، تفسير محكمات قرآن و بيان مراد و مفهوم آن برحسب قواعد زبان، از برترين و شريف‏ترين كارهاست؛ زيرا موضوع و هدف اين علم، شريف‏ترين موضوع است؛ چنان كه معصومان عليهم السلام بر آن تأكيد كرده‏اند.
12. فضلاى شيعه، از صدر اسلام تاكنون، اين اوامر را امتثال كردند. سرور اساتيد ما، علّامه سيّد حسن صدرالدين، در كتاب «تأسيس الشيعة الكرام لفنون الإسلام» اين حقيقت را ثابت كرده كه فضلاى شيعه، علوم قرآن را از امامشان اميرالمؤمين عليه السلام - كه باب علم پيامبر صلى اللَّه عليه و آله است - فراگرفتند و به تدوين آن پرداختند. آنان پيشتازانى بودند كه دانشهايى بنياد نهادند؛ مانند: تفسير، قرائت، ناسخ و منسوخ، احكام قرآن، غريب القرآن، مقطوع القرآن و موصوله، مجازات القرآن، اسباع القرآن، فضائل القرآن.
13. آنان در اين زمينه‏ها، آثار مكتوب دارند و در آن به ابتكار پرداختند. نخستين كسى كه در تفسير كتاب نوشت، عبداللَّه‏بن عبّاس (م 68) بود و سپس شاگرد شهيد او سعيدبن جبير (شهيد 95)، و همين‏سان تا امروز؛ بلكه بسيارى از آنها به تأليف