با محوريّت آمار در اين موضوع مورد نياز است.
13. از مفاهيمى كه به عنوان زيرمجموعه مقوله «سواد اطلاعاتى» در حوزه دين مى‏توان مطرح كرد، نبايد غافل بود. براساس اين مقوله، مهارت‏هايى به افراد داده مى‏شود كه چگونه در اين سيل عظيم اطلاعاتى غرق نشوند، و با تسلّط تمام بر امواج، به خواسته‏ها و نيازهاى خود برسند، تا دواى درد خود را از مجموعه‏اى وحيانى - كه «شفاء لما فى الصدور» است - بيابند. ناگفته پيداست كه دوره‏اى كه استاد، دانش را قطره‏قطره در كام تشنگان مى‏ريخت، به سر آمده است. تسلّط بر اين امواج، شناگر ماهر مى‏طلبد، كه تربيت اين‏گونه شناگران، ضرورى است. مرجع‏شناسى، روش تحقيق و شناخت بانك‏هاى اطلاعاتى، در كنار دين‏دانى و دين‏دارى، دين‏باورى و دين‏ياورى، حدّاقل ضرورت‏هاى اين وادى است.
14. در همين فضاى بمباران اطلاعاتى، فقط فرهنگ‏هايى تاب مقاومت دارند كه «هويت» خود را، هم بشناسند و هم بشناسانند.
فطرى بودن ارزش‏هاى وحيانى و قرآنى، سرمايه بزرگى براى پرورش هويت است، كه به آن كمتر توجّه شده است. به عبارت ديگر ربط اين حادث به آن قديم، به راهكارهاى علمى نياز دراد كه بايد مدّ نظر برنامه‏ريزان قرار گيرد.
15. طراوت، شادابى، سرزنده بودن و شوق آفرينى در طرح مباحث دينى - ازجمله در نگارش و عرضه آثار دينى - ويژگى‏هايى هستند كه پديدآوران و ناشران را به ضرورت مطالعات روانشناسى و تربيتى وامى‏دارد. تحوّل در همه شئون، ازجمله در نوع بيان و شيوه ارائه مطالب، آثار دينى را نيز به عرصه رقابت مى‏كشاند. در اين رقابت، نمى‏توان ساكن ماند و به اوج جديد نگريست، چرا كه موج، همه را با خود مى‏كشاند و مى‏برد. «روزمرّه» شدن، مهمترين مانع بر سر راه «روزآمد» شدن است. روزآمد شدن، برنامه‏ريزى مى‏خواهد. و برنامه‏ريزى، نگاه مبتنى بر تحوّل و چابكى و تغيير.
16. پذيرش اين واقعيّت كه تغيير فرهنگى، مقوله‏اى هزينه‏بردار، گران و

نكشاند. يعنى به هر حال، نقد گفتارها و نوشتارها مورد نظر باشد نه گويندگان و نويسندگان. در نقد هم، بديهى است كه حُسن و عيب، هر دو با يك وزن و يك آهنگ بايد بيان شود، نه فقط يكى از اينان، و نه اين كه آهنگ بيان در اين دو مورد، تفاوت كند.
10. توليدكنندگان آثار دينى، كمتر به يك سرمايه نهفته گروه‏هاى مختلف مردم ما - يعنى علاقه درونى به قرآن و متون ادعيه و زيارات - توجّه كرده‏اند. اين توجّه، غالباً به چاپ شكل‏هاى مختلف اين متون (به شكل كامل يا منتخب، يا ترجمه فارسى و بدون آن، يا استفاده از هنرهاى گرافيكى و بدون آن) محدود مى‏شود، و كمتر، به بهره‏گيرى از آن در جهت «حيات‏بخشى به فرد و جامعه» مى‏انديشيم، با آن كه هدف قرآن است: «اذا دعاكم لما يحييكم»^۱
طبعاً اين كار، به چند شناخت نيازمند است: جامعه و نيازهايش، هنر و زوايايش، دين و جنبه‏هايش، انسان و خواسته‏هايش.
11. پديده «كتابهاى مانده در انبار»، توجّه جدّى برنامه‏ريزان را مى‏طلبد. همچنين «كتابهايى كه با حمايت‏هاى خاصّ به تيراژ بالا مى‏رسند» و «كتابهايى كه در يك فضاى ويژه و تحوّل خاصّ اجتماعى، مشتريان زياد مى‏يابند».
كمترين كارها در اين موارد، يك پژوهش كمّى - كيفى است كه علل اين پديده را بشناسد تا كمتر تكرار شود.
12. داستان كتابهاى دينى كه در دانشگاه‏ها جنبه درسى دارند، داستان ديگرى است كه جاى تأمّل جدّى دارد. بنابر يك آمار - مربوط به سال 1379 - سه هزار مدرّس معارف اسلامى، شصت هزار ساعت از وقت خود را صرف تدريس دروس معارف اسلامى در رشته‏هاى مختلف دانشگاهى مى‏كنند. چه كنيم كه اين زمان - چه از جهت درسى و چه از جهت شيوه‏هاى تدريس - به بهره‏ورى بهينه برسد؟ خوشبختانه در سالهاى اخير، ماهنامه «معارف» - نشريه نهاد نمايندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه‏ها - به اين مهم پرداخته است، ولى پژوهش‏هاى جدّى بيشترى