گردد، كه به دليل جنبه زيرساختى، حتّى خواندن آن به حوصله كافى نياز دارد، چه رسد به كاربستِ آن در برنامه‏هاى مختلف.
13. به نظر مى‏رسد كه جاى چنين پژوهشى در مورد همايش‏ها، كنگره‏ها، سمينارها، هم‏انديشى‏ها، و ديگر مجامع علمى كه اين روزها در حدّى گسترده و با صرف بودجه‏هاى كلان جريان دارد، خالى است. اميد است سازمان‏ها و مراكز مربوطه، به اين نياز مهم پژوهشى و ساماندهىِ آن نيز بينديشند.
14. سخن آخر در اين گفتار، عرض سپاس و تشكّر از دست‏اندركارانِ توليد اين گزارش‏هاست. اميد كه همگان بتوانيم به اين آموزه قرآن، جامه عمل بپوشانيم كه از ما، «احسن عملاً» خواسته است (سوره ملك، آيه 2)، با اين تأكيد كه امام معصوم عليه السلام مى‏فرمايد: «احسن عملاً، لا اكثر عملاً».
در اين مسير دشوار، عنايت حضرت بقية اللَّه ارواحنا فداه بهترين پشتيبان و پشتوانه مجاهدان مخلص تواند بود.

هشت. فراوانى گستره جغرافيايى طرح‏هاى پژوهشى.
در مجموع 51 جدول و 64 نمودار در اين گزارش پژوهشى آمده كه فهرست تفصيلى آنها در ابتداى گزارش درج شده است.
12. در مورد چنين گزارش‏هايى چند نكته قابل توجّه است:
يك. ضرورت و فايده: اين نكته، بى‏نياز از توضيح است و خوانندگان فرهيخته را بدان مشغول نمى‏داريم.
دو. ابتكارها: توليد اين گزارش‏ها، مبتنى بر ابتكارهايى در نظام حوزوياست، مانند: بهره‏گيرى از پتانسيل عظيم يافته‏هاى آمارى، فوايد كارهاى ميان‏رشته‏اى، توجّه دادن به جنبه كاربردى پژوهش‏هاى دينى، همكارى كارشناسانِ حوزوى و دانشگاهى، و...
سه. جنبه زيرساختى: هيچ نظام پژوهشى بدون استوارسازىِ زيرساخت‏ها به نتيجه نمى‏رسد. مهم‏ترين زيرساخت چنين مجموعه‏اى، نقشه راه پژوهش است كه مى‏تواند به برنامه‏ريزى‏هاى كوتاه مدت، ميان مدت و درازمدت كمك كند. اين‏گونه گزارش‏ها، گام‏هاى اوليّه براى ترسيم نقشه راه و آينده‏نگرى در كار تواند بود.
چهار. عرضه و تقاضا: بى‏ترديد، سرمايه‏گذارى نهادى مانند معاونت پژوهش حوزه براى توليد چنين گزارش‏هايى با تيراژ اندك و مخاطب معدود، با وجود تلاش و دقّت فراوان، نشان از درايت و پختگى مسئولان مربوطه دارد كه در غوغاى كميّت - محورى، به كيفيت و بهينه‏سازىِ پژوهش مى‏انديشند.
ولى تا اينجا عرضه يك فرآورده فرهنگى مصطلح است. و اين چرخه كامل نمى‏شود، مگر اين‏كه تقاضاى مناسب و در خور، براى اين گزارش‏ها موجود باشد يا ايجاد كنيم. توجّه دادن پژوهشگران يا مراكز پژوهشى - اعمّ از دانشگاه‏ها و حوزه‏ها، مراكز مطالعاتى و اجرايى و ديگران - به ضرورت بهره‏گيرى از اين يافته‏هاى ارزشمند، مى‏تواند وسيله‏اى براى توسعه، تكميل و تداوم چنين پژوهش‏هايى