۱۴.امام على عليه السلامـ در يكى از سخنرانى هايش ـ :اگر خداوند ـ كه بزرگ است ثناى او ـ ، آن گاه كه پيامبرانش را فرستاد ، مى خواست گنجينه هاى طلا و معدن هاى زر ناب و باغستان هاى پُردرخت را برايشان بگشايد و مرغان آسمان و وُحوش زمين را همراه و مسخّر آنان كند ، بى گمان ، مى توانست چنين كند ؛ امّا اگر مى كرد، آزمايش ، از ميان برمى خاست و پاداش ، منتفى مى شد و خبرها (وعد و وعيدهاى پيامبران) ، بيهوده مى گشت و ديگر مزدهاى امتحان شدگان براى آسايندگان ، واجب نمى شد و پاداشِ [در نظر گرفته شده براى] نيكوكاران به مؤمنان نمى رسيد و نام ها[يى چون : عاصى و مطيع و محسن و مُسى ء] بر معنايى آشكار در اهلشان دلالت نمى كردند . نيز اگر خداوند از آسمان ، نشانى فرو مى فرستاد ، بى گمان ، مردم در برابر آن ، سرِ تسليم فرود مى آوردند . ليكن ، اگر چنين مى كرد ، مسئله آزمايش از مردمان ، همگى ، ساقط مى شد . امّا خداوند ـ كه بزرگ است ثناى او ـ ، پيامبرانِ خود را داراى اراده هايى نيرومند قرار داد و از نظر حالات ظاهرى شان كه به چشم مى آيد ، آنها را با قناعتى كه دل ها و چشم ها را از بى نيازى مى آكَنَد و نيازمندى و فقرى كه ديده ها و گوش ها را سخت مى آزارد ، ناتوان گردانيد .
اگر پيامبران از نيرويى بلامنازع و قدرتى مقهور ناشدنى و از چنان سلطنتى كه گردن هاى مردمان به سوى آن كشيده و بار سفر به جانب آن بسته مى شود ، برخوردار مى بودند ، هر آينه ، كارِ آزمايش ، بر خلق ، آسان تر بود و كمتر گردن فرازى مى كردند و از سرِ ترسى چيره شونده بر آنان و يا از روى طمعى به زانو درآوردنده ، ايمان مى آوردند و آن گاه ، نيّت ها ، مشترك و كارهاى نيك ، تقسيم شده بود ؛ امّا خداوند ، چنين خواست كه پيروى از پيامبرانش و تصديق نمودن كتاب هايش و خاكسارى در پيش او و سر سپردن به فرمان او و گردن نهادن به طاعت او ، امورى ويژه او باشند و با هيچ ناخالصى اى نياميزند و هر اندازه آزمايش و امتحان بزرگ تر باشد ، پاداش و جزا بيشتر خواهد بود .
مگر نمى دانيد كه خداوند ـ كه بزرگ است ثناى او ـ پيشينيان را از زمان آدم عليه السلام تا واپسين مردمان اين عالم ، به واسطه سنگ هايى كه نه زيانى مى زنند و نه سودى مى رسانند و نه مى بينند و نه مى شنوند ، در بوته آزمايش نهاد و [بدين منظور ]آن سنگ ها را خانه باحرمت خويش ساخت و آن را وسيله به پا داشتن [مصالح ]مردم قرار داد . سپس ، آن را در سنگلاخى ترينِ سرزمين ها و كم خاك ترينِ شهرهاى دنيا و تنگ ترينِ درّه ها براى زندگى ، و كم آب ترين زيستگاه هاى مسلمانان ، جاى داد ؛ در ميان كوه هاى زُمخت و ريگزارهاى نرم و چشمه هاى كم آب و آبادى هاى دورافتاده از هم ، آن جا كه نشانى از بارش هاى آسمانى وجود ندارد ، نه شترى در آن جا فربه مى شود ، نه گاوى و نه گوسفندى .
سپس ، آدم عليه السلام و فرزندان او را فرمود تا به جانب آن (كعبه) روى آورند و بدين سان ، بيت الحرام ، سرمنزل مقصود آنان ، و باراندازِ نهايى شان گرديد . مردمان ، با تمام وجود ، از ميان بيابان هاى خشك به هم پيوسته و از جزاير پراكنده درياها ، و از درون درّه هاى ژرف ، به آن جا روى مى آوردند تا [به هنگام سعى] از سرِ خوارى و خاكسارى ، شانه هاى خويش را تكان دهند و «لا اله الّا اللّه » گويان بر گِرد آن بچرخند و با موهاى ژوليده و پيكرهاى غبار گرفته ، هَروَله كنان بشتابند . نقاب ها و جامه ها را پشت سر افكنده [و جامه احرام به تن كرده] ، و موهاى سرِ خويش را سِتُرده اند، و اين هم ، آزمونى بزرگ و آزمايشى عظيم و امتحانى سخت و تصفيه اى شديد و اطاعتى آشكار است كه خداوند ، آن را سببى براى رحمتش و رشته و وسيله اى به سوى بهشتش و علّتى براى آمرزشش و مايه آزمايش خلق از سرِ مهر خويش ، قرار داده است .
اگر خداوند ـ تبارك و تعالى ـ خانه محترم خود و مَشعرهاى ارجمندش (مكان هاى ويژه حج) را در ميان چمنزارها و جويبارها و دشت هاى هموارِ پُردرخت و پُرميوه با گياهان درهم پيچيده و روستاهاى به هم پيوسته ، در ميان گندمزارها و بوستان هاى سرسبز و مَرغزارهاى حاصلخيزِ گِرداگرد آن و دشت هاى پُرآب و كشتزارهاى خرّم و راه هاى آباد و باغستان هاى بسيار قرار داده بود ، بى گمان ، به همان اندازه كه امتحان آسان تر بود ، پاداش نيز كمتر بود .
نيز اگر پايه اى كه خانه خدا بر آن بنا شده و سنگ هايى كه آن خانه با آنها افراشته گرديده است ، از زمرّد سبز و ياقوت سرخ و نور و روشنايى [سنگ هاى پُرزرق و برق] مى بود ، بى گمان ، اين كار ، ستيز با ترديد سينه ها را آسان مى ساخت ، و زحمت مبارزه با ابليس را از دل ها برمى داشت ، و تلاطم ترديد را از مردم مى زدود ؛ امّا خداوند عز و جل بندگان خود را با انواع سختى ها مى آزمايد ، و آنان را با مجاهدت هاى گونه گون به بندگى مى گيرد ، و با گرفتارى هاى مختلف مى آزمايدشان ، تا بدين وسيله ، تكبّر را از دل هايشان بيرون بَرَد ، و فروتنى و خاكسارى را در جان هايشان جاى دهد ، و اين را درهايى گشاده به سوى رحمتش ، و اسبابى آماده براى عفو و آزمونش قرار دهد ، چنان كه فرموده است : «الف، لام، ميم . آيا مردم پنداشته اند كه تا گفتند : «ايمان آورديم» ، رها مى شوند و مورد آزمايش قرار نمى گيرند؟ و به يقين، كسانى را كه پيش از اينان بودند ، آزموديم، تا خدا آنان را كه راست گفته اند ، معلوم دارد و دروغگويان را [ نيز ]معلوم دارد» .