1.لقد وصل إلينا حديث «أنا مدينة العلم وعليٌّ بابها» متواترا عن طريق أهل الشيعة والسنّة كما صرح بذلك أكثر الفقهاء والعلماء وأصحاب الحديث والسنن مع وجود بعض الاختلاف في اللفظ. فتارةً يأتي بإضافة «فمن أراد العلم فَليأت الباب» كما ذكر ذلك ابن عساكر في تاريخ دمشق / ترجمة الإمام علي عليه السلام : ۳ / ۴۶۷ والمناقب لابن المغازلي : ۸۱ و غيرهما كثير الّذين نصّوا على تصحيحه وصحّته متنا وسندا ، وقد أوردنا هذين المصدرين على سبيل المثال لا الحصر .
وورد الحديث هذا وغيره بمضمون واحد كحديث «أنا مدينة العلم وعليٌّ بابها ، ولا تؤتى البيوت إلاّ من أبوابها» و «أنا مدينة الجنة وأنت بابها ، يا عليّ كذب من زعم أ نّه يدخلها من غير بابها» و «يا علي أنا مدينة العلم وأنت الباب ، كذب من زعم انّه يصل إلى المدينة إلاّ من الباب» و «أنا مدينة الفقه وعلىٌّ بابها ، فمن أراد العلم فليأت الباب» و «أنا دار الحكمة وعليٌّ بابها ، فمن أراد الحكمة فليأتها» و «أنا دار الحكمة وعليٌّ بابها» و «أنا دار الحكمة وعليٌّ مفتاحها» و «أنا خزانة العلم وعليٌّ مفتاحها» و «فهو ـ أي علي ـ باب مدينة علمي» و «أنا ميزان الحكمة وعليٌّ لسانه» و «أنا ميزان العلم وعليٌّ كفّتاه» .
وكثير وكثير ولسنا بصدد إحصاء الأحاديث الّتي قالها رسول اللّه صلى الله عليه و آله بحقّ أعلمية الإمام عليّ عليه السلام والّتي نصّ على صحّتها و تصحيحها كما ذكرنا سابقا أكثر الفقهاء كالطبري في تهذيب الآثار ، والحاكم النيسابوري ، والفيروزآبادي ، والبغدادي ، والسيوطي ، والبخاري ، والسمرقندي ، والصنعاني ، وابن طلحة الشافعي ، والجزري ، والسخاوي ، والمتقى الهندي ، والبدخشى . . . الخ .
أمّا مصادر الحديث فهي : صحيح الترمذي : ۲ / ۲۹۹ ح ۳۸۰۷ «أنا دار الحكمة وعليٌّ بابها» . أمّا سنن الترمذي : ۵ / باب ۸۷ / ۳۰۱ ففيها «أنا مدينة العلم وعليٌّ بابها» ، وأخرجه الطبراني في المعجم الكبير : ۳ / ۱۰۸ ، و : ۱۱ / ۵۵ / ۱۱۰۶۱ عن ابن عباس ، الحاكم في المناقب : ۲۲۶ ، مستدرك الصحيحين : ۳ / ۱۲۶ و ۱۲۷ و ۱۲۹ .
وذكر صدر الحديث فقط سبيل النجاة في تتمة المراجعات: رقم (۵۵۸)،أسنى المطالب للجزري: ۷۰ و۷۱، تاريخ بغداد : ۱۱/۲۰۴ و۴۸ و۴۹ «أنا مدينة العلم وعليٌّ بابها» و«أنا دار الحكمة وعليٌّ بابها» ومثله في : ۲/۳۷۷ و : ۴/۲۴۸، و : ۷/۱۷۲ ، لسان الميزان لابن حجر: ۱/۱۹۷ تحت رقم ۶۲۰، الصواعق المحرقة : ۷۳ و ۱۲۰ و ۱۲۲ / ۹ ط المحمدية أورد الحديثين «أنا مدينة العلم . . .» و «أنا دار الحكمة.. .» .
وانظر تهذيب التهذيب : ۶ / ۳۲۰ ، و : ۷ / ۴۲۷ ، تذكرة الحفّاظ : ۴ / ۲۸ ط حيدرآباد ، نزل الأبرار : ۷۳ ، كتاب الفردوس لأبي شجاع الديلمي : ۱ / ۷۶ / ۱۰۹ ، مودّة القربى : ۲۴ ، مصابيح السنّة للبغوي : ۲ / ۲۷۵ «انا دار الحكمة . . .» الجامع الصغير للسيوطي : ۱ / ۳۷۴ ح ۲۷۰۵ و۲۷۰۴ ط مصطفى محمّد ، منتخب كنز العمّال بهامش مسند أحمد : ۵ / ۳۰ «أنا دار الحكمة . . .» وكنز العمّال : ۶ / ۱۵۲ و ۱۵۶ «علي باب علمي . . .» و ۱۱ / ۶۱۴ / ۳۲۹۷۹ ، و ۶۰۰ / ۳۲۸۸۹ ، و : ۱۳ / ۱۴۷ / ۳۶۴۶۲ و ۳۶۴۶۳ ، و : ۱۵ / ۱۲۹ / ۳۷۸ الطبعة الثانية ، الفتح الكبير للنبهاني : ۱ / ۲۷۲ و ۲۷۶ ، البداية والنهاية لابن كثير : ۷ / ۳۵۸ ، كنوز الحقائق للمناوي : ۴۳ و ۴۶ ط بولاق و۳۷ ط اُخرى ، مجمع الزوائد للهيثمي : ۹ / ۱۱۴ .
ولاحظ تلخيص الشافي : ۳ / ۲۱ ، دلائل الصدق للشيخ المظفر : ۲ / ۳۳۲ و ۴۳۹ و ۴۴۱ و ۵۲۰ ، الصراط المستقيم للعلاّمة البياضي : ۲ / ۱۹ ، حلية الأولياء : ۱ / ۶۴ و ۶۳ ، عبقات الأنوار : ج ۵ و۱۰ خاصّ بحديث مدينة العلم ط الهند ، فرائد السمطين : ۱ / ۹۸ ، شواهد التنزيل للحافظ الحسكاني : ۱ / ۳۳۴ / ۴۵۹ و ۸۱ / ۱۱۸ و ۸۲ / ۱۱۹ و ۱۲۰ و ۱۲۱ ط اُخرى ، الرياض النضرة : ۲ / ۱۹۳ و ۲۵۵ الطبعة الثانية ، أسمى المناقب : ۷۶ ، أمالي الشيخ الصدوق : المجلس السادس والخمسون ح ۸ ، والمجلس الحادي والستون ح ۱۱ ، البحار : ۴۰ / ۲۰۰ و ۲۰۱ ، المناقب لابن شهرآشوب : ۲ / ۳۶ . الغدير : ۶ / ۶۱ ـ ۸۵ ، و : ۷ / ۱۹۸ و۱۹۹ .
وراجع فضائل الخمسة : ۲ / ۲۴۸ و ۲۵۰ ، جامع الاُصول : ۹ / ۴۷۳ / ۶۴۸۹ ، شرح النهج لابن أبي الحديد : ۲/۲۳۶ ط بيروت ، و : ۷ / ۲۱۹ ط مصر بتحقيق محمّد أبو الفضل ، اللآلي المصنوعة : ۱/۱۷۱ ، تاريخ جرجان : ۲۴ ، إحقاق الحقّ : ۵ / ۴۷۰ و ۴۸۳ ، ميزان الاعتدال للذهبي : ۱ / ۴۱۵ و ۴۳۶ تحت رقم ۴۲۹ ، و : ۲ / ۲۱۵ ، و : ۳ / ۱۸۲ ، و : ۴ / ۹۹ ، اُسد الغابة : ۴ / ۲۲ ، تاريخ دمشق لابن عساكر الشافعي / ترجمة الإمام علي عليه السلام : ۲ / ۴۵۹ / ۹۸۳ و ۴۶۴ و ۴۷۶ حديث ۹۸۴ و ۹۸۶ و ۹۹۷ .
نظم درر السمطين للزرندي الحنفي : ۱۱۳ المناقب لابن المغازلي : ۸۰ و ۲۱۲ حديث ۱۲۰ ـ ۱۲۶ و ۱۵۸ / ۱۲۶ ط آخر و ۸۶ / ۱۲۸ «أنا مدينة العلم وعليّ بابها» ، الاستيعاب بهامش الإصابة : ۳ / ۳۸ ، فيض القدير للشوكاني : ۳/۴۶، كفاية الطالب للكنجي الشافعي : ۲۲۰ ط الحيدرية و ۹۹ ط الغري /۵۸ .
وراجع أيضا فتح الملك العلي بصحة حديث باب مدينة العلم عليّ لأحمد بن محمّد الصديق المغربي طبع سنة ۱۳۰۴ ه بالمطبعة الإسلامية بمصر ۳ ـ ۵ و ۱۴ ـ ۱۶ ، و ۲۲ ـ ۲۴ و ۲۸ و ۲۹ و ۴۰ ـ ۴۴ و ۵۴ و ۵۵ ط الحيدرية . ينابيع المودّة للحافظ القندوزي : ۶۵ و ۷۱ و ۷۲ و ۸۱ و ۱۷۹ و ۱۸۳ و ۲۲۰ و ۲۲۱ و ۲۳۴ و ۲۵۴ حديث «أنا دار الحكمة . . .» و ۲۸۲ و ۴۰۰ و ۴۰۷ ط اسلامبول و ۲۱۱ و ۲۱۷ و ۲۷۸ و ۳۰۳ و ۳۳۸ ط الحيدرية ، و : ۳ / ۱۲۲ و ۱۹۸ و ۲۰۴ ، و : ۲ / ۲۹۲ ، و : ۱ / ۱۳۷ و ۲۱۸ و ۲۲۰ و ۲۲۲ تحقيق السيّد علي جمال أشرف الحسيني ، مقتل الحسين للخوارزمي الحنفي : ۱ / ۴۳ ، تذكرة الخواصّ لسبط ابن الجوزي : ۴۷ و ۴۸ ، إسعاف الراغبين للصبّان بهامش نور الأبصار للشبلنجي : ۱۴۰ و ۱۷۴ ، تاريخ الخلفاء للسيوطي : ۱۷۰ و ۱۰۷ ط آخر .
