مى دانند؛ همچنان كه اكنون در كشورهاى عربى «دانشكده هاى اصول دين» تنها به بحث از قرآن و حديث مى پردازند ؛ همچنان كه مى توان گفت اصول دين خلاصه مى شود در اعتقاد به توحيد و بما انزل اللّه.
عده اى ديگر از انديشمندان، تعداد اصول دين را چهار عدد دانسته اند ^۱ و مقصودشان آن بوده كه معاد داخل در بحث عدل است و هر كس اعتقاد به عدل الهى داشته باشد، اعتقاد به معاد نيز خواهد داشت، چون لازمه عدل، اثبات عالم آخرت و ثواب و عقاب است ؛ همچنان كه عكس آن نيز ممكن است ؛ يعنى عدل را داخل در بحث معاد كردن - كارى كه در حديث عرض دين حضرت عبدالعظيم انجام شده است ؛ يعنى در اين حديث عدل الهى ذكر نشده اما معاد مورد تأكيد قرار گرفته است - برخى نيز معاد را زيرمجموعه نبوت و اعتقاد به «ما اخبر به النبى(ص)» قرار داده، ^۲ عده اى ديگر معاد را تحت عنوان اعتقاد به وعد و وعيد قرار داده اند، ^۳ و عده اى نيز همان پنج اصل معروف را ذكر كرده اند. ^۴
به هر حال عدد خاصى مهم نيست و تنها بايد به توحيد، صفات كمال خداوند، نبوت، معاد و امامت اعتقاد داشت، ولى آيا اينها پنج اصل مختلف هستند يا قابل جمع و ادغام در يكديگرند، مهم نيست.
ضمناً اين نكته قابل توجه است كه غالباً عدل الهى به عنوان يكى از صفات كمال براى ذات مقدس ذكر مى شود، ولى ظاهر آيه شريفه: و تمّت كلمة ربّك صدقاً و عدلاً^۵ آن است كه عدل، صفت فعل خداوند است. گرچه منافاتى ندارد كه عدل هم صفت فعل خداوند باشد و هم صفت ذات و يا آنكه عدل، صفت فعل باشد و قيام بالقسط، صفت ذات باشد، اما بهتر آن است كه گفته شود عدل يك مسئله و بخشى از بحث

كمال الدين و تمام النعمة:

حدثنا على بن احمد بن موسى الدقاق و على بن عبداللّه الوراق رضى اللّه عنهما. قالا: حدثنا محمّد بن هارون الصوفي. قال: حدثنا ابوتراب عبداللّه بن موسى الرويانى عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى.
بر اساس دانش حديث، چون پاره اى از افراد سلسله سند اين روايت، در كتابهاى رجالى توثيق نشده اند، اين خبر صحيح يا حسن شمرده نمى شود. اما اين مسئله ضررى به اصل روايت نمى زند؛ زيرا اين روايت فقهى نبوده و اعتقادى است و در احاديث اعتقادى آنچه اولاً و بالذات كاويده و سنجيده مى شود، محتوا و متن است و نه سند كه ثانياً و بالعرض ارزشگذارى مى شود. به سخن ديگر، صحت متن حديث عرض دين مسلم است و حتى اگر اين روايت سندى هم نداشت يعنى مرسل بود، بازهم نقصى و قدحى بر متن نمى افكند.

نگاهى به مُفاد و درونه حديث

در حديث عرض دين، اعتقادات در چهار اصل كلى توحيد، نبوت، امامت و معاد نموده شده و فروعات ديگر در دل و ذيل آنها نهاده شده است.
استاد گرانْ ارجم جناب آقاى عابدى - سلمه اللّه - ، در شرحى كه بر اين حديث افكنده اند به نكته هاى لطيف بسيارى اشاره كرده اند كه در ديگر شروح بدان پرداخته نشده است. از جمله اين مباحث، سخن از اصول دين و تعداد آن است. در اين جا پاره اى از اين نكات را نقل مى كنيم:
«شايد نتوانيم عدد دقيقى براى اعتقادات ذكر كنيم، ممكن است شخصى تمام اعتقادات را در اعتقاد و شهادت به «بسم اللّه الرحمن الرحيم» بداند ؛ آن گونه كه شهيد ثانى در رساله بسمله انجام داده است. ^۱ برخى نيز اصول دين را همان اعتقاد به مبدأ و معاد مى دانند، عده اى نيز اصول دين را كتاب و سنت يا كتاب و عترت يا ثقلين