11. «قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَ أَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلى خُرُوجٍ مِنْ سَبِيلٍ» .

روض الجنان: «فَهَلْ إِلى خُرُوجٍ مِنْ سَبِيلٍ» ؛ ما را رهى گشت و ممكن هست كه ما را با دنيا برند تا ما عمل صالح كنيم و عذرى خواهيم و تلافى كنيم؟ نظيره قوله: «... فَهَلْ إِلى مَرَدٍّ مِنْ سَبيلٍ» . ^۱
امّا سؤال گور: بيرون آنكه اين آيت دليل است بر او، اخبار بسيار است از طريق ما و طريق اصحاب الحديث به حدّ تواتر رسيده، و در آن حال باشد اين سؤال كه مرده را در گور نهند و سر گور بر او راست كنند. تا در خبر آمده است كه، رسول عليه السلام گفت كه: در گور، حفيف نعل آنان كه از جنازه او باز مى گردند بشنود، و آن كس كه دست بر خاك او نهد براى زيارت، چون دست بر هم زند و بيفشاند بشنود. ^۲
2589. علامه شعرانى: اگر گويى: نقل صوت به تموّج هوا است و ميان ميّت و خارجيان از قبر فاصله اى است از خاك كه نقل صوت از آن ممكن نيست، گوييم: آن گوشى كه اين اصوات مى شنود حاجت به تموّج هوا ندارد؛ زيرا كه گوش آخرتى است مانند باغ و نيران قبور كه به چشم اهل دنيا ديده نمى شود واهل آخرت خود مى بينند. ^۳
روض الجنان: ... رسول عليه السلام گفت: القَبْرُ رَوْضَةٌ مِنْ رِياضِ الْجَنَّةِ اَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النّيرانِ. ^۴
2590. علامه شعرانى: گورباغى است از باغهاى بهشت يا گودالى از گودالهاى دوزخ و اگر دو تن را كنار هم به خاك سپارند يكى شقى و ديگر سعيد، گور براى يكى باغ بهشت باشد و براى ديگرى گودال دوزخ و آن همسايه دوزخى از باغ مجاور خود بهره نيابد گرچه چندان فراخ باشد كه تا مد بصر براى بهشتى باغ نمايد. و قبر حضرت رضا عليه السلامنزديك قبر هارون است، و در آيه اى از سوره زمر كه گذشت موت

ديگر زيادت بود از عرش. ^۱
2587. علامه شعرانى: اگر عرش كنايه از علم باشد، چنان كه در بعضى روايات آمده است، مار كنايه از هيبت الهى است عظمت آن تا آفريدگان بدانند كسى را به كنه علم او راه نيست. ^۲
روض الجنان: ... وهبِ مُنبّه گفت: گرد بر گرد عرش هفتاد صف فريشته هستند؛ صف از پس صف گرد عرش طواف مى كنند... . و هر يكى را از حاملان عرش چهار روى است: يكى بر صورت آدمى و يكى بر صورت گاو و يكى بر صورت شير و يكى بر صورت كركس. به هر رويى، روزى آن كس مى خواهند كه بر صورت ايشان است، و هر يكى را از ايشان چهار پر است: دو پر در پيش روى دارند تا از نور عرش خيره و بيهوش نشوند. و ايشان را كلامى نيست مگر تسبيح و تهليل و تكبير و تحميد. ^۳
2588. علامه شعرانى: يعنى كركس براى همه مرغان كه به صورت كركسند نه براى نوع كركس و آنكه به صورت شير است براى همه درندگان و آنكه به صورت گاو است براى حيوان غير درنده. و اگر گويى: خزندگان را كه تكفّل مى كند؟ گوييم: و الله اعلم، آنها نيز يا مظهر لطف اند يا مظهر قهر و بر حكما پوشيده نيست كه فيض الهى مطابق حكمت بالغه وى به واسطه فرشتگان به هر كس مى رسد و چون وسايط الهى همه كار بر وفق مصلحت و تقدير كرده اند آن وسايط را عقل ناميدند وعده آنها على التحقيق به شماره نمى آيد؛ و اگر عقول ملائكه تكفّل امر حيوان نكنند فكر و شعور حيوانات كافى براى ادراك و انجام دادن افعال و مصالح آنها نيست، چنان كه مى بينيم. ^۴