حمزه در آن واقعه، از يك طرف و مابين سفر ابن حمزه به حجّ و از آنجا به اصفهان و مشاهده او زيارت مردم قبر ابوالفتوح عجلى را از طرف ديگر (و به عبارت اخرى، مابين وفات ابوالفتوح رازى و ابوالفتوح عجلى) فاصله زياده از حدّ متمادى در ميان نبوده؛ بلكه چنان مى نمايد كه دو واقعه مذكوره در زمانى نسبتاً قريب به يكديگر وقوع يافته بوده است و صاحب روضات نيز به همين عقيده است و تصريح كرده كه ابوالفتوح عجلى به اصفهان در زمانى نزديك به زمان صاحب عنوان، يعنى ابوالفتوح رازى، وفات نموده. بنابراين اگر فرض كنيم كه وفات ابوالفتوح رازى حتّى پنجاه سال هم مثلاً قبل از وفات ابوالفتوح عجلى (در سنه 600) روى داده بوده، لازمه آن اين مى شود كه وفات مؤلّف مانحن فيه در واسط مائه سادسه وقوع يافته بوده است و ظنّ غالب نيز همين است ـ واللّه اعلم بحقايق الامور.
ثالثاً: آنكه مؤلّف اين كتاب، علاوه بر عدّه كثيرى از مشاهير رجال از فقهاء و محدّثين و متكلّمين و مفسّرين و نحاة لغويّين و علماى عربيّت و ادباء و شعراى از قرون اوّليه اسلام گرفته الى اواخر قرن پنجم، كه غالباً در اثناى تفسير حاضر از ايشان نام مى برد و به اقوال و آراء و روايات و اشعار ايشان تمسّك مى جويد، علاوه بر اشخاص مذكوره از پاره اى كسانى نيز نام برده كه در اوايل الى اواسط قرن ششم هجرى وفات يافته اند؛ از جمله فصيحى نحوى و هو ابوالحسن على بن ابى زيد محمّد بن على استرآبادى شيعى امامى معروف به فصيحى متوفا در بغداد در سيزده ذى الحجه سنه 516. مؤلّف مانحن فيه در جلد اوّل، ص 749 ـ 750 از تفسير ابوالفتوح رازى ^۱ در تفسير آيه: «فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ»^۲ ، در سورة

در اكثريت موارد، شيخ مسنّ تر از تلميذ و تلميذ كم سنّ تر از استاد است، پس اگر در مورد مفروض ما نيز اين اغلبيّت جارى و از قبيل افراد شاذّه نادره نباشد، نتيجه اين خواهد شد كه تولّد مؤلّف كتاب حاضر به احتمال قوى، يا بعد از تولّد زمخشرى، يعنى بعد از سنه 467، بوده است يا اقلاً در حدود همان سنوات، ولى نه چندان مقدّم بر آن.
و از طرف ديگر، سابق از قول يكى از معاصرين مؤلّف ابن حمزه، صاحب ايجاز المطالب وهادى الى النجاة، به روايت مولا احمد اردبيلى از او در حديقة الشيعة نقل كرديم كه ابن حمزه مذكور به تصريح خود او، هم وفات مؤلّف را در رى درك كرده بود و هم ابوالفتوح عجلى شافعى اصفهانى را [به اين معنى كه به تصريح خود ازدحام مردم اصفهان را به زيارت قبر ابوالفتوح عجلى و ساير مشايخ صوفيه مدفون در آن شهر مشاهده كرده بوده است.] و وفات اين اخير، يعنى ابوالفتوح عجلى، به تصريح ارباب رجال در سنه ششصد هجرى بوده است. مقصود اين است كه از سوق حكايت مزبوره ظاهراً چنان برمى آيد كه اين دو واقعه در زمانى نسبتاً نزديك به يكديگر وقوع يافته بوده؛ يعنى مدّت زياده از حدّ متمادى؛ مثلاً هفتاد يا هشتاد سال مابين آنها فاصله نبوده است، والاّ به غايت مستبعد است كه يك نفر انسان عادى در حال رشد و تميز (چنان كه لازمه حكايت مزبوره است) دو واقعه را با اين فاصله عظيم در بين مدّت عمر خود درك كرده باشد و سپس بعد از همه اينها در سنّ نود سالگى يا صد سالگى سفر حجّ پيش گيرد. اين فرض فى الواقع اگر مكابره را كنار بگذاريم، عادتاً به غايت مستبعد بلكه نزديك به محال است.
بارى، تكرار مى كنيم كه از سياق حكايت پيداست كه مابين دو واقعه مزبوره، يعنى مابين وفات ابوالفتوح رازى مانحن فيه در رى و حضور ابن