مفسّرين پيدا شدند؛ از جمله ابو على جبّائى مفسّر بزرگ فرقه معتزله و ابوبكر نقّاش معتزلى (م 351) و خواجه عبداللّه انصارى صوفى مشهور قرن پنجم است كه از اعاظم علماء و مفسّرين به شمار مى آيد كه تفسير خود را از تفسير ميبُدى گرفته است؛ و ابوزيد البلخى (م 322) متكلّم معروف و استاد ابوبكر محمد بن زكرياى رازى خود از مفسّرين مشهور است.
در قرن چهارم امراء و پادشاهان نيز در ترويج علوم و تقويت زبان پارسى همّت بسيار كرده اند؛ چنان كه خلف بن احمد صفّارى بيست هزار دينار براى تأليف تفسير بزرگى از قرآن صرف كرده بود و نيز براى ترجمه تفسير طبرى به امر منصور بن نوح پادشاه سامانى هيئتى مأمور شدند و اين كار خطير را به عهده گرفتند.

2. تفاسير فارسى

درباره تفسير فارسى بايد دانست كه قبل از تفسير شيخ چند تفسير ديگر به زبان فارسى نوشته شد. پس از ترجمه تفسير كبير طبرى، تفسيرى كه به فارسى نوشته شد يكى تفسير شاهپور ^۱ و پس از آن تفسير زاهدى ^۲ و ديگر تفسير سورآبادى ^۳ كه از تربت جام به تهران آورده شد و هم اكنون در موزه ايران باستان موجود است.

3. تفسير ابوالفتوح

از اين چند تفسير كه بگذريم، تفسير روض الجنان و روح الجنان شيخ ابوالفتوح رازى است كه در بيست مجلّد به زبان فارسى تهيّه فرموده و بدون ترديد يكى از

فضلاى عصر به شمار مى رفتند. كتابخانه هاى معتبر اين عصر نشانه رواج علم و ادب بود. اين كتابخانه ها در قرن پنجم نيز باقى ماند.
غزنويان كه خود دست پروردگان شاهان سامانى بوده اند، در تشويق شعراء و تقويت زبان پارسى مجاهدت داشته اند. دربار پادشاهان غزنوى هميشه مركز تجمّع شعراء، و ادباء و نويسندگان بود.
به هر صورت، دو قرن چهارم و پنجم از نظر علوم حائز اهميت است. با اينكه مخالفان علوم، مخصوصاً مخالفين علم كلام و فلسفه و دانشهاى متفرّع از آن، قدرت مى گرفتند، مع هذا آثار جامع و مهمّى نيز در اين عهد از طرف علماء تأليف گرديد.
و امّا تفسير: علم تفسير در همان آغاز دعوت اسلام، نظر به احتياجى كه مسلمين براى رفع اشكالات خود در فهم و درك مسائل قرآنى داشتند، پيدا شد. در قرن اوّل اين كار بزرگ به صورت شفاهى انجام مى شد و كسانى چون: خلفاى اربعه و ابن عباس و ابى بن كعب و زيد بن ثابت و ابوموسى الأشعرى و ديگران به تفسير شهرت يافته اند و بين مفسّرين قرن اوّل به جز حضرت على عليه السلام، مشهورتر از همه ابن عباس بوده و به اشاره كشف الظنون لقب رئيس المفسّرين به وى داده شد.
شيعه معتقد است كه قديم ترين تفسير، متعلّق به امام محمدباقر عليه السلام است. مهم ترين تفسيرى كه در قرن سوم شهرت فراوانى پيدا كرد و تا زمان ما مرجع و مأخذ مطالعه و تحقيق و استناد علماى اسلامى از شيعه و سنّى است، كتاب جامع البيان فى تفسير القرآن معروف به تفسير كبير تأليف فقيه و مورّخ بزرگ اسلامى محمّد بن جرير طبرى (م. 310) است. اين عالم بزرگ در تفسير خود جانب روايت را منظور داشت و از استناد به آراء خوددارى كرد و به همين جهت تفسير وى معروفيّت پيدا كرد و مقبول مسلمين شد. در ميان علماى فرق ديگر اسلامى نيز