10. اشارات صوفيّه و عرفاء

شيخ گاهى در ترجمه لغات و تفسير آيات به مشرب عرفاء و صوفيّه توجّه داشت و بر آن طريق به توجيه مطالب مبادرت ورزيد؛ مثلاً در اثناى تفسير راجع به مسائلى از قبيل اخلاص (ج 1، ص 215 ^۱ ؛ ج 4، ص 537) ^۲ و توكّل (ج 1، ص 269 ^۳ ، 325 ^۴ ، 675 ـ ^۵ 676؛ ج 3، ص 209) ^۶ و ذكر (ج 1، ص 231 ـ 234 ^۷ و 713 ^۸ ؛ ج 4، ص 69، 239 ^۹ ؛ و صبر (ج 1، ص 236، 237، 238 ^۱۰ ، 524 ^۱۱ و فقر (ج 1، ص 269 ـ 270 ^۱۲ ) و صدق (ج 3، ص 3) ^۱۳ توجيهات و اشاراتى دارد و به مذاق اهل اشاره و سالكان طريق حق سخنانى مى آورد كه جذبه و حلاوت خاصّى دارد و خواننده را تحت تأثير قرار مى دهد.
اگر چه تفسير شيخ را نمى توان تفسيرى به مشرب و مذاق عارفان و صوفيان تلقّى كرد، مع هذا همين اشاراتى كه به مناسباتى چند درباره كلمات و آيات قرآن به مذاق عرفاء در آن رفته، حائز ارزش است؛ چه وى در موقع مناسب، لطف سخن و حلاوت مطلب را از نظر دور نداشته و با اتّخاذ اين شيوه، نثر ساده تفسير را زيباتر و بحث خود را جذاب تر ساخته و پرداخته است. اينك يكى دو نمونه از آن نقل مى شود: در اثناى تفسير ^۱۴ آيه: «وَ الَّذِي هُوَ يُطْعِمُنِي وَ يَسْقِينِ»^۱۵ چنين مى گويد:

بشر به موسى و عيسى عليهماالسلام؛ به تو بشارت دادند و تو را جهاد فرمايند و اگر من در روزگار تو بودمى، در پيش تو جهاد كردمى... (تفسير ابوالفتوح رازى، ج 5، ص 555). ^۱
در بيان شأن نزول آيه 139 ^۲ از سوره بقره، داستان تغيير قبله مسلمين و چگونگى آن را بيان مى كند:
«قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ» . سبب نزول آيت آن بود كه جماعتى از جهودان طعنه زدند و گفتند: اگر محمّد دين ما را عيب مى كند، چرا روى به قبله ما مى كند؟ اگر او را شريعت بودى، جداگانه او را قبله جدا بودى و او را در دل آرزوى كعبه و مسجد الحرام بودى كه قبله پدرش ابراهيم بود! جبرئيل را گفت: اين دشمنان مرا طعنه مى زنند و مراد من آن است كه روى به قبله پدرم آرم. جبرئيل گفت: من بنده ام. تو از خداى تعالى درخواه. اگر مصلحت داند، قبله بگرداند. رسول صلى الله عليه و آله ادب نگاه داشت. به زبان هيچ نگفت و روى در آسمان مى كرد و آب در چشم مى گردانيد و حاجت در دل مى گردانيد. آن گه در نماز ايستاد. دو ركعت نماز پيشين بكرد. جبرئيل آمد و اين آيت آورد:
«قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ»
و رسول را فرمود كه قبله بگرداند تا روى به كعبه كرد در آن دو ركعت كه مانده بود. اى محمّد! ما مى بينيم گردانيدن روى تو در آسمان. تو روى مى گردان كه ما بر متابعت رضاى تو قبله مى گردانيم.