مخصوص خود اوست و در كتب آن دوره و حتّى ادوار پيش از آن هم ديده نشده. از اين گذشته در كتب لغت بعد از دوره و زمان شيخ هم لغات تفسير، بدان معنى كه ابوالفتوح استعمال كرده، ضبط نگرديده است و تركيبات فارسى و عربى ^۱ از ويژگيهاى خود اوست، با اينكه در تأليف تفسير، كه مستقيماً با قرآن و زبان عربى سر و كار داشته، حق بود نظير آثار ديگر همزمان خود چون: كليله و دمنه و چهارمقاله عروضى كلمات و لغات عربى بيش از حدّ معمول و متداول عصر به كار برد. با اين همه جز در مواردى كه ناچار به استعمال لغات عربى بوده، حتى المقدور از به كار بردن آنها خوددارى كرده و لغات پارسى را بر كلمات عربى ترجيح داده است و به همين جهت نثرى شيوا و تا حدّ مقدور بر كنار از تكلّفات الفاظ تازى فراهم شده كه لطافت و روانى همراه با جزالت و استوارى كلام در آن به خوبى محسوس است. درباره صنايع بديعى ^۲ ، همان طور كه قبلاً اشاره شد، شيخ سعى كرد كه تفسير را از صنايع و تكلّفات بر كنار دارد. گذشته از موارد بسيار معدودى كه عبارات مسجّع آورده و به صنعت جناس تفنّن كرده، بايد گفت، ديگر گرد اين كار نگشته و نثر تفسير را به روانى و فصاحت آراسته است. البتّه بنا به ضرورت مستدلات شعرى ^۳ (عربى و به ندرت فارسى) و احاديث و اخبار نبوى و علوى و كلمات بزرگان زياد آورده و آنچه به عربى نقل كرده، غالباً به پارسى روان نيز ترجمه نموده و چه بسيار اخبار و احاديثى كه تنها به ترجمه فارسى آنها قناعت نموده است.
استناد و استشهاد به احاديث و اخبار، اگرچه لازمه هر تفسيرى است، ولى بايد دانست كه اين كار اصولاً از قرن پنجم به بعد رواج پيدا كرده است و در تأليفات

الذِّئْبُ» . و اين آن است كه در مثل گفتند: اذكرتني الطعن وكنت ناسياً. پدر را گفتند: «لَئِنْ أَكَلَهُ الذِّئْبُ» ¹ (تفسير ابوالفتوح رازى، ج 3، ص 113). ²
5. عبداللّه عباس گفت: ضرب تازيانه خواست و اين آن مثل سائر است كه گفته اند: رمتنى بدائها و انسلت، و دگر مثل كه گفته اند: خذاللص من ان يأخذك (تفسير ابوالفتوح رازى، ج 3، ص 126). ³
6. اگر او دزدى كرد، يعنى بن يامين، او را برادرى بود پيش از اين، او نيز دزدى كرد. يوسف را گفتند و او را خواستند و اين آن مثل است كه گويند. عذره الشرّ من جرمه. عذرش از گناه بدتر است (تفسير ابوالفتوح رازى، ج 3، ص 150). ⁴

15. خصوصيّات دستورى و لغوى و شيوه نثر ابوالفتوح

نثر ساده و شيواى ابوالفتوح، با اينكه در عداد كتب علمى قرن پنجم به شمار مى آيد، مع هذا آثار سبك قديم در آن هويداست و شيخ به شيوه پيشينيان از استعمال ^۵ ياى استمرارى و شرطى و تمنّايى و مانند آنها در افعال انشايى سرباز نزده. به علاوه، لغات ^۶ فارسى و تركيباتى از كلمات فارسى دارد كه برخى از آنها