مذهب، تفسير و ترجمه قرآن، پزشكى، داروشناسى، جغرافى، اخلاق، امور اجتماعى، سياست مدنى، فلسفه الهى، حكمت طبيعى، حكمت رياضى كتب زيادى در دست است. ^۱
پادشاهان سامانى به دو علّت اساسى در ترويج زبان پارسى كوشا بودند: يكى تقويت مبانى ملّى و زنده كردن زبان فارسى، و ديگر ايجاد تسهيلاتى براى مردم ايران كه قبول ديانت اسلام نموده، امّا به علت آشنا نبودن به زبان عربى از درك و فهم دستورات واحكام دينى عاجز و ناتوان بودند.
با اينكه امراى سامانى به سائقه احساسات ملّى خود علاقه مند به ترويج و تقويت زبان پارسى در سراسر ايران، به خصوص در خراسان، بوده اند، مع هذا بر اثر نفوذى كه تمدّن عرب از طريق ديانت اسلام در شئون كشور پيدا كرده بود، مؤلّفين و مصنّفين بسيارى از طبقات فقهاء و حكماء و رياضيّون و اطبّاء و مورّخين و لغويّين و شعراء پيدا شدند كه به زبان عربى آثار گرانبهايى از خود به جاى گذاشته اند و غالباً از شهرهاى خراسان نيز برخاسته اند و نام ايشان در كتب بسيار، از جمله در يتيمة الدهر و تتمّه آن و دمية القصر آمده است.
مردان كاردان و هوشيار و دورانديش، همواره يك نكته حسّاس و بسيار مهمّ را از نظر دوربين خويش دور نمى داشتند و آن رابطه شديد و پيوستگى طبيعى زبان عرب و مذهب رسمى اكثريّت خراسانيان، يعنى ديانت اسلام، بوده كه زبان پارسى با آن به شدّت بيگانه بود و عبادات و اعمال دينى مسلمانان جز به زبان تازى نمى توانست انجام شود و سامانيان نيز به سبب فساد و تيرگى خراسان و تسلّط اوضاع سياسى و اقتدار روز افزون دارالخلافه و پريشانى اوضاع ايران و اختلالات

الْمُسْتَقِيمَ» . فهذا تمام الكلام في شرح هذه الاسماء ـ واللّه اعلم (الجزء الاوّل من مفاتيح الغيب، ص 93 ـ 91).

ج) ترجمه تفسير طبرى و تفسير شيخ

پيش از ورود به اين بحث لازم است در باب عصر طلايى سامانى و كوششهايى كه شاهنشاهان آن سلسله در راه توسعه و ترويج زبان فارسى در سراسر خراسان كرده اند، به اختصار مطالعه كنيم.
پادشاهان سامانى، كه از يك خاندان قديمى ايران بودند، به مليّت خويش علاقه فراوان داشتند و براى توسعه و ترقّى و ترويج كامل و نشر زبان پارسى در سراسر خراسان (ايران شرقى) كوشش فراوان كردند و در اين راه خطير رنجها كشيده و گنجها صرف نمودند و نه تنها دربار سامانيان (بخارا) مركز اجتماع سخنوران و نويسندگان و مؤلّفان بوده، بلكه در اطراف و اكناف خراسان نيز حكّام و ولات و امراء و سلاطين تحت الحمايه سامانيان در اين كار مهمّ و حيات بخش با دولت آل سامان انباز بوده و اشتراك مساعى داشته اند؛ چنان كه دربار امير ابومنصور عبدالرزّاق در شهر طوس، دربار آل عراق در شهر كات، و دربار مأمونيان در شهر گرگانج (جرجانيه) در شهرستان خوارزم، و دربار امراى آل محتاج در چغانيان همه در اين كار مهمّ ملّى هماهنگى و همكارى داشتند. سامانيان با مخارج هنگفت و صرف مال فراوان توانستند بعد از نيم قرن زبان ملّى خود را به صورت يك زبان زنده علمى و ادبى درآورند. كتابهاى متعدّد در رشته هاى گوناگون به نثر و نظم تأليف شد و هم اكنون بسيارى از آثار ادبى و فرهنگى، به ويژه آثار نثر پارسى زمان سامانى، از ميان رفته و پايمال حوادث گرديده و جز اندكى از آن همه ذخاير نفيس و گرانبهاء نمانده است؛ مع ذلك در ميان آثار نثر موجود از عهد سامانى در رشته هاى تاريخ،