كلام خداوند روشن است؛ زيرا خداوند آن كلام كه با موسى گفت، پيش از آن با رسول ديگر نگفت و آن را كه وقت و حدوث معلوم باشد، قديم نباشد؛ قديم آن بود كه در ازل موجود باشد. آن گاه بحث را ادامه مى دهد و در پايان مقال از طريق تنبّه و عبرت مى گويد: «عجب از خرد كسى كه روا دارد خداى تعالى با موسى عليه السلام بر كوه طور در عهد موسى به كلام قديم سخن گفت». و يا در جاى ديگر، پس از آنكه بر ردّ اشعريّه احتجاج كرد و قول آنان را درباره قدم قرآن مردود دانست، از دَر استهزاء مى نويسد:
«و اين گوينده فاضل را شرم نيايد از چنين فضل و عرض كردن اين فضل...». (ج 3، ص 269) ^۱
يكى ديگر از مسائل كلامى تفسير بحث درباره عدل الهى است كه شيخ در موارد متعدّد و به كرّات، بطلان مذهب مجبّره را استناداً به علوم عقلى و نقلى ثابت و آشكار ساخته است؛ مثلاً در تفسير ^۲ آيه: «وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى»^۳ ، استفاده مى كند و مى گويد كه اين آيه نيز دليل عدل خداوند و بطلان مذهب مجبّره است كه عقيده دارند خداى تعالى به گناه كسى، ديگرى را بگيرد و بار عقوبت او، بر اين بنهد و اطفال كُفّار را به گناه پدران عقوبت كند. در باب اثبات عدل پروردگار شواهد متعدّدى در تفسير وجود دارد كه ذكر همه آنها موجب اطناب خواهد ^۴ بود و تنها به نقل يك نمونه كوتاه مى پردازيم؛ آنجا كه در تفسير آيه: «وَ ما رَبُّكَ بِظَلاّمٍ لِلْعَبِيدِ»^۵ ، مى نويسد:

محمد بن محمود النيشابورى كه در سال 577 از تأليف تفسير فراغت پيدا كرد.
بايد متذكّر شد كه تفسير شيخ، از باب تشيّع، از تفاسير ديگرى كه در اين يك قرن و نيم تأليف شد، قوى تر است.

3. جنبه كلامى تفسير شيخ

مفسّرين شيعه در قرن پنجم و ششم، براى ردّ نظريّات و عقايد فرق، ضمن تفسير آيات كلام اللّه ، به اين امر توجّه كامل داشتند و تفسير شيخ نيز، كه به فارسى نوشته شده، به كرّات آراى مخالفين را ردّ كرده و در تأييد عقايد موافقين و تثبيت و تحكيم آنها به خوبى و وضوح، به احتجاج و استدلال برخاسته است.
مهم ترين مسائلى كه در تفسير ابوالفتوح از نظر كلامى مورد بحث و تحليل و تجزيه قرار گرفته و شيخ در همه موارد جانب عقايد شيعه را ملحوظ و محترم نگاه داشته و با دلايل كافى و مستندات وافى، در اثبات آنها تلاش قلمى نموده است، مواردى از قبيل:
جبر و اختيار، معراج، توحيد، عدل، قضا و قدر، كلام خدا محدث است يا قديم، جزا، ايمان، گناهان كبيره، توبه، شفاعت و اختلاف شيعه و معتزله راجع به آن و جز اينهاست كه اكنون به توجيه بعض از آن مسائل مبادرت مى ورزد.
يكى از مسائل مورد بحث، مسئله حدوث و يا قدم كلامى ربّانى است كه متكلّمان در آن باره احتجاجات بسيار كرده اند؛ از جمله معتزله معتقد به حدوث قرآناند و اشعريّه به قدم كلام اللّه رأى دادند. شيخ در ردّ عقايد فرقه اخير و اثبات حدوث قرآن به دفعات بحث كافى نمود و آراى مخالفان را مردود دانست؛ از جمله در اثناى تفسير آيه: «وَ كَلَّمَ اللّهُ مُوسى تَكْلِيماً»^۱ ، مى نويسد كه در آيه محدث بودن