اكرم صلى الله عليه و آله است؛ زيرا مادام كه آن حضرت در قيد حيات بود، مسلمانان احكام دين را از ايشان فرا مى گرفتند و چون آن حضرت رحلت فرمود، صحابه و قرّاء اين وظيفه خطير را بر عهده داشتند؛ چه ايشان آيات قرآن را از محكم و متشابه و ناسخ و منسوخ مى شناختند.
بارى، فتوا در مسائل دينى و راهنمايى در نحوه اجراى فروع احكام شرعى اندك اندك به دشوارى و اختلاف رأى كشانيده شد و مراكز مهمّى در حيطه قدرت مسلمانان تشكيل گرديد و مذاهب فقهى تأسيس شد و كسانى چون: ابو حنيفه ^۱ نعمان بن ثابت (م 150ه) و مالك بن انس (م 179ه ) و محمد بن ادريس الشافعى (150 ـ 204ه ) و احمد بن محمد بن حنبل (م 164ه .) و ابو جعفر محمد بن جرير طبرى (224 ـ 310ه ) روشهاى مختلفى در استنباط احكام دين از خود نشان داده اند كه بعدها مورد تبعيّت بسيارى ديگر از فقهاء قرار گرفت.
بر اثر توجّهى كه به اين امر اساسى، كه با موازين دينى مسلمانان بستگى كامل داشت، در سه قرن اوّل اسلامى مبذول شد، فروع احكام تماماً تدوين گرديد و ادوار بعد از اين، قدم مؤثّرى برنداشت و به دنباله قرون اوّليه در انتخاب مذاهب فقهى اقداماتى شد كه شرح آن از حوصله اين رساله بيرون است.
شيعه نيز، چون فقهاى اهل سنّت، روش فقهى خاصّى كه بر اساس تعليمات حضرت على بن ابى طالب عليه السلام استوار بود، اختيار نمود و به جز كتاب و احاديث نبوى، احاديث و سننى هم از ائمّه اثنا عشر داشت.
پس از حضرت على عليه السلام كه صاحب فتوا در احكام بود، سليم بن قيس الهلالى، كه از صحابه مشهور آن حضرت است، كتابى در فقه نوشت و بعد ديگران نيز اين كار

و درباره مسائل: جبر و اختيار، جزا، كفر، گناهان، قضا و قدر، قدم و حدوث قرآن، ثواب و عقاب و مانند آنها به صفحات:
41 ـ 51 ـ 129 ـ 130 ـ 181 ـ 187 ـ 215 ـ 235 ـ 267 ـ 269 ـ 310 ـ 353 ـ 355 ـ 414 ـ 539 ـ 576 ـ 584 ـ 638 رجوع [به جلد سوم] شود. ^۱
و نيز درباره مسائل: جبر و اختيار، افعال بندگان، گناه و جزا، عدل و ظلم و مانند آنها به صفحات: 73 ـ 237 ـ 435 ـ 480 ـ 520 ـ 526 ـ 536 ـ 537 ـ 541 ـ 552 ـ 563 جلد چهارم رجوع شود. ^۲
و راجع به مسائل: جبر و اختيار، حدوث و قدم قرآن، شرك، سؤال و جواب در گور، كفر و معصيت، قضا و قدر، ايمان، اثبات رؤيت به جلد پنجم تفسير ابوالفتوح رجوع شود.

4. جنبه فقهى تفسير ابوالفتوح

تفسير ابوالفتوح از باب نحوه اجراى احكام شرعى بسيار در خور توجّه و حائز اهميّت است؛ زيرا بحث فقهى كه مبتنى بر استنباط احكام از كتاب و سنّت است، خود بحثى بسيار دقيق و عميق مى باشد و چون استنباط فقهاء يكسان نيست و به ناچار مسئله اجتهاد به ميان كشيده مى شود، لذا خوض و غور در عقايد گوناگون فقهاء و فرق مذهبى امرى مهمّ و در خور تأمّل است.
اشكالاتى كه در استنباط احكام روى داده، مربوط به زمان بعد از رحلت رسول